Gorbačov: Sovjetski Savez se mogao spasiti

U pitanju je bilo sve ili ništa. Sovjetski Savez bio je 1991. u velikoj krizi. Industrijska proizvodnja bila je u opadanju, povećavao se broj nezaposlenih, a inflacija je gutala svaku ušteđevinu građana. Etničke tenzije su rasle. U Gruziji i Azerbejdžanu počelo je da se puca. Litvanija je prva, 1990. godine, proglasila nezavisnost. U januaru 1991. Moskva šalje u Vilnjus specijalnu jedinicu KGB-a. U napadu na televizijski toranj u glavnom gradu Litvanije poginulo je četrnaestoro ljudi. Međutim, otcepljenje Litvanije više nije moglo da se spriječi. Predsjednik Mihail Gorbačov postepeno gubi kontrolu nad situacijom u zemlji.

„Sovjetski Savez je mogao da bude sačuvan“, kaže danas Gorbačov. On se svojevremeno zalagao za veću samostalnost republika. U martu 1991. Gorbačov raspisuje referendum. Zvanični podaci pokazali su da je 70 odsto stanovnika tada bilo za očuvanje Sovjetskog Saveza kao reformisane federacije suverenih republika sa jednakim pravima. Ali kako je trebalo da izgleda taj novi Sovjetski Savez? Pregovori u Gorbačovljevoj rezidenciji Novo-Ograrjevo pokazali su se kao veoma teški. Na njima je učestvovalo samo devet od ukupno petnaest sovjetskih republika. Gorbačovu je ipak pošlo za rukom da sastavi novi državni ugovor koji je trebalo da sačuva zemlju. Potpisivanje ugovora bilo je planirano za 20. avgust 1991., međutim do toga nikada nije došlo.

Pokušaj puča tvrdolinijaša

Dan prije predviđenog potpisivanja, 19. avgusta 1991., dogodilo se ono, čega su se mnogi na Zapadu pribojavali. Izveden je puč protiv Gorbačova. Grupa sovjetskih tvrdolinijaša, među kojima su bili ministar odbrane, ministar unutrašnjih poslova, kao i šef KGB-a, formirali su „Komitet za hitne slučajeve“. Stariji komunisti su sa nepovjerenjem gledali na reforme Gorbačova. „Shvatili su da uobičajenim političkim sredstvima nisu mogli ništa da postignu. Zato su se odlučili za puč“, prisjeća se Gorbačov.

S obrazloženjem da je Gorbačov bolestan, zaverenici zatvaraju predsjednika i njegovu porodicu u njihovu vikendicu na Krimu i blokiraju mu svaki kontakt sa spoljašnjim svetom. U zemlji se proglašava vanredno stanje, a na moskovske ulice izlaze tenkovi. Pučisti ističu da Sovjetski Savez žele da sačuvaju od „katastrofe“.

Punim gasom u ambis

Puč ne uspijeva. U avgustu 1991, funkciju predsjednika zemlje preuzima Boris Jeljcin, koji se profilisao kao protivnik komunista. Desetine hiljada ljudi okuplja se ispred njegove rezidencije u Moskvi i protestuje zbog puča. Situacija postaje potpuno nepregledna. Tri osobe ginu kada uveče u centar grada ulazi kolona tenkova. Tri dana kasnije ukida se vanredno stanje i vidljivo oslabljeni Gorbačov se 22. avgusta vraća u Moskvu. Pučisti se hapse, neki od njih izvršavaju samoubistvo. Rad Komunističke partije se zabranjuje.

Tvrdolinijaši su pučem željeli da spase Sovjetski Savez, ali on je djelovao kao katalizator. Za vrijeme trajanja puča nezavisnost je proglasila i Estonija, a ubrzo zatim i Ukrajina i druge republike. Gorbačov bez uspjeha pokušava da dobije podršku za novi državni sporazum. Tri mjeseca nakon puča, predsjednici Rusije, Ukrajine i Bjelorusije formiraju Zajednicu nezavisnih država (ZND). Sovjetski Savez se službeno raspao 26. decembra 1991., a Gorbačov se povukao sa funkcije.

„Sami sebi stavili omču oko vrata“

Dvadeset godina kasnije, Gerhard Simon, stručnjak za istoriju istočne Evrope sa Univerziteta u Kelnu kaže da je vrlo zagonetno što se Sovjetski Savez raspao tako munjevito i relativno nenasilno. „Da li jedna svjetska sila zaista može na taj način da se raspadne, kao kada se u pozorištu spusti zavjesa i ljudi odu svojim kućama?“ Simon smatra da je snaga Sovjetskog Saveza bila precenjena: „Po pitanju nuklearnog naoružanja SSSR je svakako bio veoma jak, ali privredno nikada nije mogao da parira SAD-u.“

Konkurencija između komunizma i kapitalizma igrala je veoma važnu ulogu prilikom raspada SSSR-a, smatra Simon. „Jedan od razloga za raspad sovjetskog sistema je i priznanje dato Zapadu, da ima bolju ekonomiju i više sloboda, ali i fascinacija njegovim sjajem. Bez obzira da li je riječ o automobilima, cipelama ili kozmetici – milioni sovjetskih građana sanjali su o proizvodima sa Zapada, koje sebi nisu mogli da priušte“, objašnjava Simon. „Velika greška sovjetske propagande i ideologije je bila ta što su oduvijek željeli da se mjere sa Zapadom. Same su sebi stavili omču oko vrata“, naglašava Simon.

Jeljcin želio kraj Sovjetskog Saveza

Stručnjak za istočnu Evropu, Gerhard Simon, najviše je začuđen dešavanjima u najvećoj republici Sovjetskog Saveza. „U svjetskoj istoriji je veoma rijedak slučaj da najjača republika u zemlji - Rusija, odnosno njena politička garnitura, više nije željela Sovjetski Savez.“ Tu prije svega misli na Borisa Jeljcina, koji se zalagao za suverenitet Rusije i koji je kasnije naložio da se ukine novac za sovjetske službe u Moskvi. Jeljcin je želio kraj Sovjetskog Saveza, u to nema sumnje“, zaključuje Simon.

Međutim, 1991. godine Jeljcin se nije altruistički odnosio prema drugim sovjetskim republikama. Predsednik Rusije smatrao je da će Moskva sačuvati svoj uticaj u Zajednici nezavisnih država, kaže Simon. Ali, stvari su se ipak drugačije razvijale. To pokazuje da Jeljcin i njegovi ljudi, baš kao i ranije Gorbačov, nisu dobro procijenili posljedice svoga djelovanja.

Autori: Roman Goncharenko / Boris Rebrenović
Odgovorna urednica: Jasmina Rose