Αντιμέτωπη με το παρελθόν της η SOG

Όλα ξεκίνησαν πριν από περίπου ένα χρόνο, όταν ο ανταποκριτής της ελβετικής Neue Zürcher Zeitung στο Βελιγράδι Αντρέας Ερνστ, επελέγη για το βραβείο δημοσιογραφίας της «Εταιρείας Μελετών Νοτιοανατολικής Ευρώπης» (Südosteuropa- Gesellschaft, SOG) που έφερε το όνομα «Ρούντολφ Φόγκελ». Ο Ερνστ δεν το αποδέχθηκε επειδή, όπως είπε, φέρει το όνομα ενός ναζί δημοσιογράφου. Χαρακτήρισε μάλιστα το Μετάλλιο «ντροπή».
Το μετάλλιο «Ρούντολφ Φόγκελ», με το οποίο, για 20 χρόνια, βραβεύονταν δημοσιογράφοι, που εργάζονται στην Νοτιοανατολική Ευρώπη απονεμόταν από την SOG προς τιμήν του γερμανού δημοσιογράφου και πολεμικού ανταποκριτή Ρούντολφ Φόγκελ, ο οποίος αν και πολιτικός με περγαμηνές στην μεταπολεμική Γερμανία, αποκαλύφθηκε ότι εργάζονταν πριν και κατά τη διάρκεια του πολέμου ως προπαγανδιστής του ναζιστικού καθεστώτος.
Είχε μάλιστα «υπηρετήσει» μεταξύ άλλων στις Βρυξέλλες, στο Παρίσι, στο Βελιγράδι, αλλά και στη Θεσσαλονίκη, όπου έφτασε την 1η Μαρτίου του 1943 ως «συνεργάτης με ειδικές γνώσεις». Ουδείς γνωρίζει επακριβώς τι σημαίνει «ειδικές γνώσεις». Γεγονός πάντως είναι ότι τον Μάρτιο του 1943 ξεκίνησε υπό τον αρχηγό των SS Αλόις Μπρούνερ, δεξί χέρι του Ρούντολφ Άιχμαν, ο εκτοπισμός σχεδόν 50.000 Εβραίων στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς.

Σε επετειακό φυλλάδιο της SOG ο Φόγκελ εμφανίζεται ως «αντιφασίστας»

H δημοσιοποίηση του παρελθόντος του Φόγκελ ήταν η αφορμή για να αποφασίσει η Εταιρεία να επεξεργασθεί το ιστορικό της παρελθόν. Ακολούθησε μια διήμερη διάσκεψη στο Μόναχο με θέμα, όχι μόνο την ιστορία της ίδρυσης της SOG αλλά και την προϊστορία της. Η «Εταιρεία Μελετών Νοτιοανατολικής Ευρώπης» που χρηματοδοτείται από το γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών, έχει ως στόχο την προαγωγή των επιστημονικών, οικονομικών και πολιτιστικών σχέσεων της Γερμανίας με τις χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Διοργανώνει σχετικά σεμινάρια και ημερίδες και χορηγεί υποτροφίες.
Ο Ρούντολφ Φόγκελ, το όνομα του οποίου έφερε από το 1991 το μετάλλιο δημοσιογραφίας της SOG ήταν για πολλά χρόνια πρόεδρός της. Πριν αναλάβει το πόστο αυτό, ο Φόγκελ ήταν πολιτικός της Χριστιανοδημοκρατικής Ένωσης (CDU). Μετά τον πόλεμο διετέλεσε βουλευτής, υφυπουργός, πρέσβης στον ΟΟΣΑ και αντιπρόεδρος στην Εταιρεία.
Μολονότι ήδη από τη δεκαετία του 50 είχε κατηγορηθεί πολλές φορές «για προπαγανδιστικές δραστηριότητες» κατά την εποχή του ναζισμού, σε επετειακό φυλλάδιο της SOG ο Φόγκελ εμφανίζεται ως «πολέμιος του ναζισμού» και «αποδεδειγμένα αντιφασίστας». Ο Μίχαελ Μάρτενς, ανταποκριτής της Frankfurter Allgemeine Zeitung στην Κωνσταντινούπολη, που είχε τιμηθεί με το εν λόγω βραβείο, υποστηρίζει ότι ο Φόγκελ δεν υποχρεώθηκε ποτέ να δώσει εξηγήσεις για το παρελθόν του, εξαιτίας του «περιβάλλοντος» στην SOG, το οποίο κυριαρχούσε στην Εταιρεία μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 80. Πρόκειται για πρόσωπα με «καλή επιστημονική φήμη», οι οποίοι όμως κατά την εποχή του ναζισμού είχαν παίξει καθοριστικό και ταυτόχρονα διαφιλονικούμενο ρόλο στην έρευνα της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.

«Mαχόμενη επιστήμη» στην υπηρεσία του εθνικοσοσιαλισμού

Μάλιστα, την εποχή εκείνη πρόσωπα που πρωταγωνιστούσαν στην εν λόγω έρευνα, όπως ο Φριτς Βάλγιαβετς και ο Φράντς Ρόνεμπούργκερ, που ήταν μέλη του χιτλερικού NSDAP και των SS, αντιλαμβάνονταν τη δραστηριότητά τους ως «μαχόμενη επιστήμη» στην υπηρεσία του εθνικοσοσιαλισμού, υποστηρίζει ο ιστορικός Γκέρχαρντ Ζέεβαν, που δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Πετς της Ουγγαρίας.
Ζητούμενο για αυτούς ήταν να θεμελιώσουν με ψευτοεπιστημονικά επιχειρήματα τον γερμανικό επεκτατισμό στην Νοτιοανατολική Ευρώπη ή να «μελετήσουν τον αντίπαλο». Προς τον σκοπό αυτό πραγματοποιούσαν μελέτες για πρόσωπα και ομάδες που θα μπορούσαν να αποτελέσουν κίνδυνο για την ναζιστική Γερμανία.
Αργότερα, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η Γερμανία και η Δύση γενικότερα, χρειάστηκαν «ειδικούς», οι οποίοι γνώριζαν πράγματα και καταστάσεις για τις χώρες του «ανατολικού μπλοκ». Στα ινστιτούτα, που ιδρύθηκαν μετά τον πόλεμο, με κρατικούς πόρους και τα οποία ασχολήθηκαν από τη δεκαετία του 50 με την Νοτιοανατολική Ευρώπη, συναντήθηκαν γνωστά πρόσωπα από το 1945. Όπως υπογραμμίζει ο Ματίας Μπέερ, γενικός διευθυντής του Ινστιτούτου Ιστορίας και Γεωγραφίας της Σουηδίας, η σύνθεση του επιστημονικού προσωπικού ήταν ένας από τους λόγους «που δεν έγινε μια νέα αρχή» στο πεδίο της έρευνας της Νοτιανατολικής Ευρώπης μετά τον πόλεμο.

«Η προσωπική αφοσίωση» ήταν υψηλή

Στην πρόσφατη διάσκεψη του Μονάχου, που ασχολήθηκε με το θέμα, τονίστηκε πολλές φορές ότι η καθιέρωση στη Γερμανία της έρευνας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης οφείλεται σε αυτόν τον κύκλο των διαφιλονικούμενων προσώπων.
H «αντιφατική βιογραφία» χαρακτηρίζει μια ολόκληρη γενεά επιστημόνων. Ωστόσο, ακόμη και μαθητές τους με κριτική τοποθέτηση, απέφυγαν να θεματοποιήσουν το παρελθόν των δασκάλων τους. «Η προσωπική αφοσίωση» ήταν υψηλή, εξηγεί ο Αντρέας Βίρσινγκ, διευθυντής του Ινστιτούτου Νεότερης Ιστορίας, το οποίο εδρεύει στο Μόναχο.
Τέλος, η «Εταιρεία Μελετών Νοτιοανατολικής Ευρώπης» επιφόρτισε επιτροπή ιστορικών, οι οποία μέχρι τον Φεβρουάριο θα καταθέσει προτάσεις, που μεταξύ άλλων θα αφορούν στην απάντηση σημαντικών ερωτημάτων αναφορικά με το ρόλο της SOG κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Θα αφορούν στην πρόσληψη της Εταιρείας από τα καθεστώτα της ανατολική Ευρώπης και ενδεχομένως την δραστηριότητα μυστικών υπηρεσιών στους κύκλους της SOG.

Παναγιώτης Κουπαράνης / Σταμάτης Ασημένιος

Υπεύθ. Σύνταξης: Ειρήνη Αναστασοπούλου