Η λογοτεχνία πάνω από τα εθνικά μίση

«Βρισκόμαστε στην αρχή ενός δημιουργικού χάους». Έτσι περιγράφει ο Σέρβος συγγραφέας Σάσα Ίλιτς της ομάδας «Μπετόν» του Βελιγραδίου τη συνεργασία που εγκαινιάστηκε με το πρόσφατο φεστιβάλ βαλκανικής λογοτεχνίας «Polip» στην πρωτεύουσα του Κοσόβου, Πρίστινα.

Ο τρόπος, με τον οποίο το χάος που άφησαν πίσω τους τα συρματοπλέγματα του πολέμου θα μετασχηματιστεί σε δημιουργία, φαίνεται να είναι το υπαρξιακό ερώτημα που απασχολεί νέους λογοτέχνες της βαλκανικής χερσονήσου. Οι συγγραφείς Ντραγκάνα Μλαντένοβιτς και Τόμισλαβ Μάρκοβιτς από τη Σερβία, ο ποιητής Μάρκο Πόγκατσαρ και η συγγραφέας Αλίντα Μπρέμερ από την Κροατία είναι μερικοί από τους εκπροσώπους της λογοτεχνικής γενιάς που αναδύθηκε μετά τη διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας.

Συγγραφείς ενάντια στον εθνικισμό

Για τους νέους λογοτέχνες των Βαλκανίων οι σκιές του πολέμου, μολονότι ακόμη υφέρπουν, τείνουν να εξαλειφθούν, ανοίγοντας πλέον τα σύνορα που στο παρελθόν δίχαζαν. Οι διάφορες πολιτιστικές ανταλλαγές έχουν πλέον καθιερωθεί, καταρρίπτοντας προκαταλήψεις και εθνικιστικά ταμπού του αιματοβαμμένου παρελθόντος. Λογοτεχνικές συναντήσεις όπως αυτή του Μαΐου έχουν μια καθαρά πολιτική διάσταση. Ο Κροάτης συγγραφέας Μάρκο Πόγκατσαρ σημειώνει μάλιστα πως το εθνικιστικό αφήγημα που κατείχε δεσπόζουσα θέση στη λογοτεχνική παραγωγή των Βαλκανίων τείνει να εγκαταλειφθεί, ενώ κυρίαρχα μοτίβα αποτελούν πλέον η συμφιλίωση και η δημιουργική συνεργασία.

«Τα τείχη είναι υψηλότερα από ό, τι νομίζουμε», λέει ο Σάσα Ίλιτς αναφερόμενος στο παρελθόν του εμφυλίου. Στόχος των νέων λογοτεχνών είναι να υπερβούν αυτά τα τείχη μέσω της τέχνης του λόγου. Ήδη τα πρώτα δείγματα λογοτεχνικής προσέγγισης χαιρετίζονται με θέρμη από αναγνώστες και κριτικούς. Η δίγλωσση ανθολογία που εκδόθηκε με αφορμή το φεστιβάλ της Πρίστινα έχει τον διπλό τίτλο «Από την Πρίστινα με αγάπη» και «Από το Βελιγράδι με αγάπη», ενώ ήδη κοσμεί τα ράφια πολλών σερβικών βιβλιοθηκών. Μια απόδειξη πως ο πολιτισμός μπορεί να λειτουργήσει ως μέσο προσέγγισης του «άλλου».

Η λογοτεχνία ως ελπίδα και έναυσμα για δράση

Όταν η τέχνη βγαίνει από την κρυστάλλινη γυάλα της και αλληλεπιδρά με την κοινωνία και την πολιτική, αφουγκραζόμενη τον παλμό της πραγματικότητας, τα αποτελέσματα δεν μπορεί παρά να είναι το λιγότερο ελπιδοφόρα. «Μοιραζόμαστε την κοινή θέληση να καταλάβουμε ο ένας τον άλλο. Αυτό σημαίνει για εμάς τέχνη. Χωρίς αυτή την κατανόηση δεν υφίσταται διάλογος, χωρίς διάλογο δεν είμαστε σε θέση να γνωρίσουμε τους γείτονές μας», συνεχίζει ο Ίλιτς.

Ωστόσο η συγγραφέας Αλίντα Μπρέμερ δείχνει συγκρατημένη. Η διάθεση των συγγραφέων να κατανοήσουν την αντίπερα όχθη δεν αντανακλάται, κατά την άποψή της, ευρύτερα μεταξύ των βαλκανικών λαών. «Οι συγγραφείς ήταν πάντα οι ‘λάθος’ άνθρωποι στις κοινωνίες τους, ακριβώς επειδή πάντα εναντιώνονταν στον εθνικισμό». Η Αλίντα Μπρέμερ συμμερίζεται την ανάγκη για εύρεση επικοινωνιακών διαύλων στον καλλιτεχνικό χώρο των Βαλκανίων, εντούτοις πιστεύει πως ο δρόμος προς μια ουσιαστική συμφιλίωση είναι μακρύς.

Ήδη από το καλοκαίρι του 2011, με αφορμή την όξυνση της έντασης στο βόρειο Κόσοβο και την κατασκευή οδοφραγμάτων, οι εμπλεκόμενοι στις λογοτεχνικές συναντήσεις πεζογράφοι και ποιητές αντέδρασαν άμεσα. Το μότο του τότε φεστιβάλ αποτύπωνε γλαφυρά τη λογοτεχνική τάση στα σύγχρονα Βαλκάνια: «Εκεί που τελειώνουν τα πολιτικά σύνορα, αρχίζει η ποίηση».

Lindita Arapi / Δήμητρα Κυρανούδη

Υπεύθ.σύνταξης: Σπύρος Μοσκόβου