Ο άνθρωπος που ανανέωσε τον ιταλικό πολιτισμό

Η είδηση του θανάτου του Ουμπέρτο Έκο σε ηλικία 84 ετών μεταδόθηκε χθες αργά από τα ιταλικά μέσα, προκαλώντας παγκόσμια συγκίνηση. Ο πολυσχιδής και ανατρεπτικός ιταλός διανοούμενος δεν κατάφερε να κερδίσει την πολύχρονη μάχη με τον καρκίνο κι έτσι άφησε χθες την τελευταία του πνοή στο σπίτι του, δίπλα στα αγαπημένα του πρόσωπα. Ο Ουμπέρτο Έκο ήταν ιδιαίτερα αγαπητός σε όλον τον κόσμο κυρίως λόγω των λογοτεχνικών βιβλίων του, όπως «Το Όνομα του Ρόδου» (1980), «Το Εκρρεμές του Φουκώ» (1988) και πιο πρόσφατα «Το Κοιμητήριο της Πράγας» (2010) και το «Φύλλο Μηδέν» (2014). Το τελευταίο ήταν και το κύκνειο άσμα του, ένα λογοτεχνικό σχόλιο, θα λέγαμε, για την αθέατη πλευρά της σύγχρονης δημοσιογραφίας, τη διαπλοκή συμφερόντων, αλλά και τη σχέση των ΜΜΕ με πολιτικά και οικονομικά κέντρα αποφάσεων.

Όλα τα βιβλία του μεταφράστηκαν σε πάνω από 43 γλώσσες και έγιναν μονομιάς μπεστ σέλερ ανά τον κόσμο προκαλώντας ενθουσιασμό στο αναγνωστικό κοινό. Ο ίδιος όμως δεν έβλεπε τη λογοτεχνία παρά σαν «ένα παιχνίδι για μικρά παιδιά», το οποίο δεν έπαιρνε πολύ στα σοβαρά, όπως είχε πει κάποτε σε μια συνέντευξή του. Ο Έκο πράγματι ήταν πολλά παραπάνω από ένας απλός συγγραφέας. Φιλόσοφος με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μεσαιωνική σκέψη, καθηγητής Σημειωτικής και θεωρίας των ΜΜΕ σε πολλά ιταλικά και διεθνή πανεπιστήμια, επικοινωνιολόγος, δημοσιογράφος με έντονα παρεμβατικό λόγο στα πολιτικά δρώμενα της Ιταλίας, της Ευρώπης και του κόσμου, ενεργός πολίτης, ανήσυχο πνεύμα. Ένας κατεξοχήν άνθρωπος του πνεύματος.

Συνθετική σκέψη, διεπιστημονικότητα, ευρυμάθεια

Ο παγκόσμιος τύπος μιλά σήμερα για το «φαινόμενο Έκο». Δεν είναι υπερβολή, αν ρίξει κανείς έστω και μια πρόχειρη ματιά στη ζωή και το συνολικό έργο του. Πρόκειται για μια περίπτωση πνευματικού ανθρώπου που δεν «κόλλησε» ποτέ στις συμβατικές περιχαρακώσεις μια επιστήμης ή ενός είδους, λογοτεχνικού ή δημοσιογραφικού. Γεννήθηκε στην Αλεσάντρια του Πιεμόντε στη βόρεια Ιταλία το 1932, γόνος μιας μεσοαστικής οικογένειας με παράδοση στον χώρο των εκδόσεων. Αρχικά σπούδασε Νομική, μια επιστήμη όμως που ποτέ δεν τον κέρδισε, για να συνεχίσει έπειτα τις σπουδές του στη Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο.

Έλαβε διδακτορικό τίτλο για την διατριβή του πάνω στα «Προβλήματα Αισθητικής στο έργο του Θωμά Ακινάτη», του σπουδαίου μεσαιωνικού φιλοσόφου και θεολόγου που ήθελε να μελετήσει από νεαρή ηλικία. Ωστόσο δεν ακολούθησε ακαδημαϊκή καριέρα πάνω σε αυτό το αντικείμενο, μολονότι το συγγραφικό έργο του βρίθει φιλοσοφικών και θεολογικών αναφορών. Όπως είχε πει και ο ίδιος, η σε βάθος μελέτη του έργου του Ακινάτη ήταν αυτή που τον ώθησε τελικά μακριά από την Καθολική Εκκλησία. Άλλωστε ανέκαθεν ο Έκο έστρεφε τα βέλη του ενάντια στα κακώς κείμενα του Βατικανού.

Από τη θεωρία των ΜΜΕ στην πράξη

Το 1975 ήρθε εν τέλει η ακαδημαϊκή αναγνώριση. Τη χρονιά αυτή εκλέγεται Καθηγητής Σημειωτικής στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια, μια νεοσύστατη έδρα πάνω σε ένα επιστημονικό αντικείμενο που ήταν ακόμη υπό διαμόρφωση. Το εγχειρίδιό του, «Θεωρία της Σημειωτικής», εν έτει 1976 θεωρείται από τα σημαντικότερα του είδους. Έκτοτε δίδαξε αδιάλειπτα το αντικείμενο αυτό, με πλούσια επιστημονική αρθρογραφία. Ο Έκο ίδρυσε μάλιστα το 1988 το Τμήμα ΜΜΕ του Πανεπιστημίου του Σαν Μαρίνο, ανάγοντας έτσι τη δημοσιογραφία σε αυτοτελή επιστημονικό κλάδο στην Ιταλία. Από το 2008 διετέλεσε Επίτιμος Καθηγητής και Πρόεδρος της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Μπολόνια.

Πέρα όμως από όλα τα άλλα, ο Έκο ήταν πάντα παρών και στον δημόσιο διάλογο στην Ιταλία, εκφράζοντας την άποψή του με σθένος και ενάργεια είτε μέσα από τη δική του, πλούσια αρθογραφία στον ιταλικό τύπο επί σειρά ετών είτε μέσα από τις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες συνεντεύξεις του. Αριστερών καταβολών, υπήρξε ενεργός πολιτικός σχολιαστής και σφοδρός πολέμιος του Σίλβιο Μπερλουσκόνι και της «μπερλουσκονικής» Ιταλίας, ενώ δε δίσταζε να θίξει θέματα που κανένα άλλο δημόσιο πρόσωπο δεν τολμούσε να θίξει, όπως το θέμα του πλουραλισμού στα ιταλικά ΜΜΕ αλλά και της διαπλοκής και της διαφθοράς στη δημόσια σφαίρα. Η απώλεια του Ουμπέρτο Έκο αφήνει πίσω της ένα δυσαναπλήρωτο κενό για τα ιταλικά γράμματα και όχι μόνο. Δικαίως, λοιπόν, η La Repubblica γράφει σήμερα ότι «ο κόσμος έχασε ένα από τους σπουδαιότερους ανθρώπους του σύγχρονου πολιτισμού».

DW, dpa, afp, La Repubblica / Δήμητρα Κυρανούδη