Πέθανε ο πάπας της γερμανικής κριτικής

«Πάπας της κριτικής». Αυτός ήταν ο χαρακτηρισμός που απέδιδαν πολλοί στον Μαρσέλ Ράιχ-Ρανίτσκι, στον ίδιο όμως δεν άρεσε. Για αυτόν δεν είχε τόση σημασία να κατέχει το «αλάθητο», όσο την «εξουσία» να κρίνει λογοτεχνικά κείμενα και τους ανθρώπους που βρίσκονται πίσω από αυτά. Ο σημαντικότερος κριτικός λογοτεχνίας στην ιστορία της μεταπολεμικής Γερμανίας γεννήθηκε στις 2 Ιουνίου 1920 στο Βλόκλαβεκ της Πολωνίας. Ο πατέρας του ήταν έμπορος και η μητέρα του είχε εργοστάσιο. Μετά την πτώχευση του εργοστασίου, η οικογένεια Ρανίτσκι εγκαταστάθηκε στο Βερολίνο. Eκεί ο μικρός τότε Μαρσέλ πήγε σχολείο αλλά δεν κατάφερε να μπει στο Πανεπιστήμιο για να σπουδάσει αυτό που αγαπούσε, γερμανική φιλολογία, εξαιτίας της εβραϊκής του καταγωγής.

«Ποτέ δεν είχα ένα σπίτι δικό μου, μεγάλωσα τη δεκαετία του 1930 στο Τρίτο Ράιχ. Αργότερα βρέθηκε και για μένα ένα σπίτι, ένα σπίτι φτιαγμένο με λογοτεχνία», είχε πει κάποτε ο Ράιχ-Ρανίτσκι αναφερόμενος στα χρόνια της νεότητάς του.

Το 1940 ο Ρανίτσκι και η οικογένειά του εκτοπίζεται από τους ναζί στην Πολωνία, στο γκέτο της Βαρσοβίας. Εκεί γνωρίζει και τη σύζυγό του, τη Θεοφίλα ή Τόζια. Μαζί κατάφερνουν να ξεφύγουν από το γκέτο, γλιτώνοντας τη μεταφορά τους σε κάποιο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Οι γονείς και ο αδερφός του όμως δεν τα κατάφεραν, εκτοπίστηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της Τρεμπλίνκα και εξοντώθηκαν. Ο Μαρσέλ Ράιχ-Ρανίτσκι επιστρέφει στη Γερμανία το 1958 μαζί με την Τόζια για να αφιερώσει τη ζωή του στη μελέτη της γερμανικής γλώσσας και λογοτεχνίας και να διαπρέψει στη λογοτεχνική κριτική.

Το «πείραμα» που πέτυχε

«Όταν πρωτοήρθαμε στη Γερμανία και είδα τι έγραφαν τότε οι εφημερίδες για τη λογοτεχνία είπα στη γυναίκα μου: θέλω να κάνω ένα πείραμα. Οι άνθρωποι αυτοί γράφουν τόσο πολύπλοκα, δεν μου αρέσει ο τρόπος γραφής τους. Εγώ θα λέω φωναχτά και καθαρά τι πιστεύω για τα βιβλία. Είναι κάτι ριψοκίνδυνο και δύο τινά ενδέχεται να συμβούν: Είτε θα φτάσω στην κορυφή της ιεραρχίας της λογοτεχνικής κριτικής είτε θα βουλιάξω στον πάτο», είχε πει ο Ρανίτσκι. O χρόνος έδειξε πως το πείραμα τελικά πέτυχε.

Ξεκίνησε την καριέρα του ως κριτικός λογοτεχνίας αρχικά στην εβδομαδιαία εφημερίδα Die Zeit, για να καθιερωθεί έπειτα ως διευθυντής της λογοτεχνικής σύνταξης της σημαντικής εφημερίδας Frankfurter Allgemeine Zeitung. H γλώσσα του ήταν πάντα αυστηρή και οξεία, χωρίς να χάνει όμως την απαραίτητη ευγένεια και τον σεβασμό απέναντι στα έργα που έθετε στο μικροσκόπιο της κριτικής του. Δεν χάριζε σε κανέναν τίποτα. Σκληρός με τον Γκύντερ Γκρας, καυστικός με τον Μάρτιν Βάλζερ, αυστηρός με τον Χάντκε αλλά και διθυραμβικός για τον Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες.

Τα χρόνια του «Λογοτεχνικού Κουαρτέτου»

Ο Μαρσέλ Ράιχ-Ρανίτσκι γνώρισε μεγάλη τηλεοπτική επιτυχία και με τη σημαντική εκπομπή λογοτεχνικής κριτικής «Λογοτεχνικό Κουαρτέτο», η οποία προβαλλόταν από το 1988 ως το 2001 στο δεύτερο πρόγραμμα της κρατικής τηλεόρασης. Η εκπομπή αυτή τον έκανε ευρέως γνωστό και αγαπητό στο γερμανικό κοινό, ενώ άφησε πίσω της ανεξίτηλο στίγμα στα γερμανικά γράμματα. Παρόλα αυτά ο Ρανίτσκι δεν αφέθηκε στη γοητεία της λάμψης και την «ευκολία» του τηλεοπτικού χωροχρόνου. Όταν το 2008 κλήθηκε να λάβει ένα από Γερμανικά Τηλεοπτικά Βραβεία, το απέρριψε λέγοντας από το βήμα: «Δεν μπορώ να δεχτώ αυτό το βραβείο. (…) Ήταν φρικτό που έπρεπε να υπομείνω όλη αυτή την τελετή καθισμένος εδώ επί ώρες». Αρχικά κάποιοι από το κοινό και τους υπόλοιπους βραβευθέντες νόμιζαν ότι επρόκειτο για ειρωνικό αστείο. Κι όμως το εννοούσε, ασκώντας στη συνέχεια δριμεία κριτική για την χαμηλή ποιοτική στάθμη στη γερμανική τηλεόραση.

Ο Μαρσέλ Ράιχ Ρανίσκι αφιέρωσε με πάθος και ευλαβική αφοσίωση τη ζωή του στο διάβασμα και τη λογοτεχνική κριτική. Ο ίδιος όμως δεν έγραψε ποτέ λογοτεχνία, αποφεύγοντας ίσως εμμέσως να ασκηθεί και στον ίδιο λογοτεχνική κριτική. Άφησε πίσω του αναρίθμητα σχόλια και κριτικές, δείγματα γραφής που είναι αναπόσπαστα δεμένα με την εποχή του. Αλλά και μια λιτή αυτοβιογραφία με τίτλο «Η ζωή μου» που έγινε μπεστσέλερ.

DW, Faz, SZ / Δήμητρα Κυρανούδη

Υπεύθ. Σύνταξης: Σπύρος Μοσκόβου