Τα ανθρώπινα δικαιώματα, η πολιτική και η ιστορία

Ο καθηγητής ιστορίας του πανεπιστημίου της Κολούμπια στη Νέα Υόρκη Μαρκ Μαζάουερ (Mark Mazower) δεν είναι άγνωστος στην Ελλάδα. Στο ελληνικό κοινό έγινε ευρύτερα γνωστός με τη μελέτη του “Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της κατοχής”, μετά ακολούθησε το βιβλίο για την ιστορία της Θεσσαλονίκης τα τελευταία πεντακόσια χρόνια: “Θεσσαλονίκη. Πόλη των φαντασμάτων. Χριστιανοί, μουσουλμάνοι και Εβραίοι, 1430-1950”, ενώ το πιο πρόσφατο βιβλίο του “Η σκοτεινή ήπειρος” , για την ευρωπαϊκή ιστορία από το 1919 ως το 1997, μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και προκάλεσε θεωρητικές συζητήσεις.

Υπάρχει ιστορία των ανθρώπινων δικαιωμάτων;

Ο Μαρκ Μαζάουερ βρέθηκε πρόσφατα στο Βερολίνο ως βασικός εισηγητής σε συνέδριο με τίτλο «Ουμανισμός, δικαιώματα και πολιτισμός: η τομή στα μέσα του 20ού αιώνα» που οργάνωσε το Επιστημονικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών του Βερολίνου σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Πότσδαμ. «Η ενασχόληση με τα ανθρώπινα δικαιώματα», μας είπε ο διοργανωτής του συνεδρίου Στέφαν-Λούντβιχ Χόφμαν, «που σήμερα τη θεωρούμε αυτονόητη, είναι αρκετά πρόσφατη υπόθεση. Με άλλα λόγια, ο εξέχων ρόλος που διαδραματίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα στη σκέψη μας και στη πολιτική μας πρακτική, αλλά και το γεγονός ότι είναι τόσο επίμαχα, αυτά τα φαινόμενα είναι τόσο καινούργια που οι ιστορικοί δεν βρήκαν ακόμα το χρόνο να ασχοληθούν μαζί τους. Και αυτό ακριβώς είναι το θέμα μας στο συνέδριο, πώς μπορεί να γραφτεί η ιστορία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον 20ο αιώνα.»

Ευρωπαϊκή εφεύρεση του 19ου αιώνα

Πρώτη διαπίστωση του συνεδρίου είναι ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι μια οπωσδήποτε ευρωπαϊκή “εφεύρεση” του 20ού αιώνα. Βέβαια, όπως κάθε πολιτισμικό φαινόμενο, τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν και αυτά την προϊστορία τους. Πρώιμες μορφές τους συναντά κανείς ακόμα και τον 18ο αιώνα. Όμως δεν υπήρξε συνέχεια, καθώς τον 19ο αιώνα τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν είχαν καμία ουσιαστική σημασία - ούτε στην πολιτική ούτε στην θεωρητική συζήτηση της εποχής. Τα ευρωπαϊκά ιμπεριαλιστικά κράτη αναγνώριζαν μόνο τον εαυτό τους και τη Βόρεια Αμερική ως πολιτισμένα, ενώ θεωρούσαν των υπόλοιπο κόσμο ως πολιτισμικά υπανάπτυκτο. Αυτή η αντίληψη άλλαξε ριζικά αμέσως μετά το τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου. «Στο τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου», μας είπε ο Μαρκ Μαζάουερ, «λίγοι ήταν εκείνοι που υποστήριζαν ότι μπορούσες να δομήσεις ένα διεθνές σύστημα παίρνοντας ως σημείο αναφοράς για όλες τις χώρες έναν και μοναδικό τύπο πολιτισμού... Έτσι τα Ηνωμένα Έθνη υπήρξαν προϊόν μιας πολιτισμικής σχετικότητας... Το ζητούμενο σήμερα είναι σε ποια βάση συνεργάζονται τα κράτη και σε ποια βάση διατυπώνονται οι κοινές αξίες.» Συνήθως η απάντηση δεν είναι αποτέλεσμα φιλοσοφικής σκέψης, αλλά συσχετισμού δυνάμεων. Την ίδια τύχη έχουν και τα ανθρώπινα δικαιώματα που συχνά γίνονται έρμαιο της πολιτικής της ισχύος.

Ανθρώπινα δικαιώματα και πόλεμος

Στην Αφρική χρησιμοποιούνταν τον 19ο αιώνα το επιχείρημα της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τα ευρωπαϊκά ιμπεριαλιστικά κράτη για να νομιμοποιήσουν το αποικιακό τους καθεστώς και πρόσφατα στο Κόσοβο για να νομιμοποιήσουν την επέμβαση. Τέτοιου είδους αιτιολογήσεις των επεμβάσεων στα Βαλκάνια όμως άρχισε πολύ νωρίτερα. «Μέσα στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα», λέει ο Μαζάουερ, «οι παρεμβάσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων δικαιολογούνται με την έλλειψη δικαιωμάτων των λαών των Βαλκανίων. Δηλαδή από την αρχή, από το 1821, έχουμε αυτή τη ρητορική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Είναι πάρα πολύ σημαντικό για την ιστορία των Βαλκανίων ότι οι σχέσεις μεταξύ Ευρώπης και Οθωμανική Αυτοκρατορίας διαδραματίζονται γύρω από το θέμα των δικαιωμάτων.» Θα πρέπει κάθε φορά, τονίζει ο Μαρκ Μαζάουερ, να εξετάζουμε αν πράγματι μια παρέμβαση που γίνεται στο όνομα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σχετίζεται με αυτά. Εξ αρχής είναι όμως απαράδεκτο όταν τίθενται τα ανθρώπινα δικαιώματα ως κριτήριο για την νομιμότητα της εθνικής κυριαρχίας ενός κράτους. Πολύ περισσότερο όταν αυτή η στάση είναι επιλεκτική. Επέμβαση δηλαδή στο Ιράκ, όχι όμως για παράδειγμα στη Σαουδική Αραβία, ένα κράτος όπου μονίμως παραβιάζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα.