«Φως και χρώμα στη ρωσική πρωτοπορία»

Ο Έλληνας υφυπουργός Πολιτισμού Πέτρος Τατούλης δεν ήρθε τελικά στα εγκαίνια της έκθεσης, όπως είχε ανακοινωθεί. Εάν ερχόταν πάντως, θα έβλεπε και θα άκουγε εντυπωσιασμένους Γερμανούς, που θα του επαναλάμβαναν αυτό που έγραψε κριτικός τέχνης σε εφημερίδα της γερμανικής πρωτεύουσας: «Για το Βερολίνο η έκθεση της Συλλογής Κωστάκη αποτελεί μια κορυφαία στιγμή». Αυτή η αποτίμηση σχετίζεται οπωσδήποτε και με τον παραδοσιακό ρόλο του Βερολίνου στη διάδοση της σοβιετικής πρωτοπορίας. Αυτό το ειδικό ενδιαφέρον έχει αποδώσει άλλωστε στη γερμανική πρωτεύουσα και τον τίτλο της «δυτικότερης πόλης της Ρωσίας». Εκτιμώντας τη σημασία της Συλλογής Κωστάκη ο διευθυντής του μουσείου «Gropius Bau» Gereon Sivernich θα αναφέρει ένα παράδειγμα για να τονίσει την αξία των έργων της συλλογής ζωγράφων της ρωσικής πρωτοπορίας απο τις αρχές του 20ου αιώνα ως το 1946:

«Όποιος ήθελε να ενημερωθεί γι’ αυτήν ταξίδευε στη Μόσχα, όπου επισκεπτόταν κατά κανόνα τους θησαυρούς του Κρεμλίνου και τη Συλλογή Κωστάκη. Το λέω έτσι απλά, επειδή το έχω ακούσει επανειλημμένα απο άτομα που τον είχαν επισκεφθεί. Για φανταστείτε το: ο Κωστάκης έμενε σε ένα σχετικά μικρό διαμέρισμα και ο μεγαλοτραπεζίτης Κρίνστενσεν ή ο Έντουαρντ Κένεντυ τον επισκέπτονταν εκεί, όπου είχε συγκεντρώσει δυο χιλιάδες πίνακες και όπου είχε το αρχείο του. Με άλλα λόγια η συλλογή Κωστάκη είναι ένας μύθος εδώ και δεκαετίες.»

Η έκθεση που παρουσιάζεται στο Βερολίνο («Φως και χρώμα στη ρωσική πρωτοπορία») είναι μια πρωτότυπη έκθεση. Σε αντίθεση με προηγούμενες εκθέσεις που είχαν ως γνώμονα ιστορικές περιόδους ή ακόμα καλλιτεχνικά ρεύματα, στο Βερολίνο οι κεντρικές κατηγορίες είναι το φως και το χρώμα. Υπεύθυνο γι΄αυτήν την επιλογή είναι το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη, στο οποίο στεγάζεται η Συλλογή Κωστάκη. Πρόεδρός του είναι ο καθηγητής Μιλτιάδης Παπανικολάου, ο οποίος μας είπε για το σκεπτικό της έκθεσης:

«Η αντίληψη των καλλιτεχνών επηρεάστηκε ως ένα ορισμένο βαθμό απο τη φιλοσοφία, από τη θεολογία, καθώς επίσης και από την επιστήμη. Οταν λοιπόν η επιστήμη λέει ότι το χρώμα είναι μια ενέργεια που μεταφέρει δύναμη, που κινεί, όπως π.χ. το φως του ήλιου που είναι μια ενέργεια, μια δυναμική, τότε πρόκειται για ένα επιστημονικό επίτευγμα, μια επιστημονική ανάλυση. Το ίδιο φαινόμενο προκαλεί στον καλλιτέχνη ένα ερέθισμα, βλέποντας στο φως μια ενέργεια που ασκεί δύναμη, που μεταφέρει και κίνηση. Η θεολογική αντίληψη πάλι που επηρέασε τον Καντίνσκι και τον Μάλεβιτς, τους οδήγησε στην άποψη ότι το χρώμα δεν είναι αυτό που περιγράφει, αλλά αυτό που αποτυπώνει αισθήματα, την εσωτερικότητα κάποιων πραγμάτων. Ο Μάλεβιτς μάλιστα θεωρούσε ότι το χρώμα από μόνο του μπορούσε να αντικαταστήσει το αντικείμενο.»

Οι δέκα ενότητες της έκθεσης ξεκινούν από το άσπρο και καταλήγουν στο μαύρο. Για τον επισκέπτη είναι μια πορεία μέσα στη ζούγκλα των ρευμάτων και στις διασυνδέσεις της ρωσικής πρωτοπορίας, καθώς η κατανάλωση της αφηρημένης τέχνης γενικώς δεν είναι και τόσο εύκολη. Πολύ περισσότερο, όταν ο θεατής δεν μπορεί να διακρίνει με την κατανομή που έχει προκριθεί στην έκθεση, την εξέλιξη της ρωσικής πρωτοπορίας, ποιοί ήταν οι κύριοι εκφραστές της και ποιοι οι δευτερεύοντες, σε ποια πολιτική συγκυρία έχει ζωγραφιστεί ο εκάστοτε πίνακας. Από τη στιγμή όμως που κάποιος είναι διατεθειμένος να αντιμετωπίσει την έκθεση ως μια περιπέτεια, δεν έχει παρά να αγγίξει την ψυχή μιας εποχής της τέχνης, που ας μην ξεχνάμε, πολλοί την παρομοιάζουν με αυτήν της πρώϊμης Αναγέννησης στη Φλωρεντία.

Όπως και σε εκείνη την εποχή, έτσι και σήμερα τα οικονομικά παίζουν μεγάλο ρόλο. Το συνολικό κόστος της έκθεσης στο Βερολίνο ανέρχεται στα 1,2 εκατομμύρια ευρώ. Απο αυτά η ελληνική πλευρά και συγκεκριμένα ο συνδιοργανωτής, το Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού, έχει πληρώσει μόλις 20.000 ευρώ, ενώ το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη θα εισπράξει το 5% των εσόδων από τα εισιτήρια και επιπλέον θα έχει τη δυνατότητα να παρουσιάσει έργα τέχνης από το Βερολίνο στην Ελλάδα.

Παναγιώτης Κουπαράνης (Βερολίνο)