H Φιλαρμονική της Βιέννης και ο ναζισμός

Οι θαυμαστές της περίφημης Φιλαρμονικής της Βιέννης περιμένουν χρόνια για να παρακολουθήσουν κάποιο κοντσέρτο της. Τα εισιτήρια για τη διάσημη πρωτοχρονιάτικη συναυλία της είναι ανάρπαστα και δίνονται με κλήρωση. Ωστόσο η ιστορία της ορχήστρας κρύβει και κάποια δυσάρεστα μυστικά. Άγνωστες πτυχές ήρθαν στο φως της δημοσιότητας γύρω από την τύχη εβραίων μουσικών της, γύρω από συνεργασίες με το καθεστώς των ναζί και για ένα «δαχτυλίδι της τιμής».

Για χρόνια, η Φιλαρμονική Ορχήστρα της Βιέννης «προσπάθησε να περιφρουρήσει το κύρος του ονόματός της», αναφέρει σε συνέντευξη του με την DW ο Φρίτς Τρουέμπι, ένας από τους τρεις ιστορικούς που ανέλαβαν κατ’ εντολή της ίδιας της ορχήστρας να εξετάσουν το παρελθόν της κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου.
Καθώς η Φιλαρμονική της Βιέννης είναι ανεξάρτητη από την πολιτεία, είχε διατηρήσει μέχρι σήμερα το προνόμιό της να μην δημοσιεύει άγνωστες πτυχές του παρελθόντος της, σε αντίθεση με τις αυστριακές γκαλερί τέχνης, τα μουσεία και την Ακαδημία Επιστημών. Παρ’ όλα αυτά, πολλοί πολιτικοί, ανάμεσά τους και ο Χάραλντ Βάλζερ από Κόμμα των Πράσινων, άρχισαν να πιέζουν προς την κατεύθυνση της διαλεύκανσης του παρελθόντος μέσω μιας ανεξάρτητης επιτροπής.

Τα πορίσματά της δημοσιεύθηκαν με αφορμή την 75η επέτειο από την προσάρτηση της Αυστρίας στη ναζιστική Γερμανία (Anschluss). «Στο τέλος, ήταν τόσο μεγάλη η πολιτική πίεση που η καλύτερη λύση ήταν να ανοιχτεί ο φάκελος της υπόθεσης», επισημαίνει ο Φρίτς Τρουέμπι.
Η ομάδα των τριών ιστορικών έριξε άπλετο φως στη μοίρα των Εβραίων μουσικών της ορχήστρας και στο βαθμό της παρέμβασης των ναζί στη λειτουργία της. Έλυσαν ακόμα και το μυστήριο γύρω από το «δαχτυλίδι της τιμής» που είχε απονεμηθεί σε έναν ναζί, ο οποίος αργότερα καταδικάστηκε ως εγκληματίας πολέμου.

Στόχος οι Εβραίοι μουσικοί

«Εντοπίσαμε νέα αρχεία σε ένα υπόγειο, το οποίο πιστευόταν ότι περιείχε μουσικά αρχεία», ανέφερε στο αυστριακό ραδιόφωνο ο Όλιβερ Ράτκολμπ, μέλος της επιτροπής των ιστορικών και αποκάλυψε πως «ήταν ένα μέλος της ορχήστρας που μας οδήγησε εκεί».
Μεταξύ των άγνωστων πτυχών για τα γεγονότα του παρελθόντος που ήρθαν τώρα στο φως είναι και λεπτομέρειες για τη μοίρα Εβραίων μελών της ορχήστρας. Η ιστορικός Μπερναντέτ Μαϊρχόφερ γράφει πως όταν οι ναζί ήρθαν στην εξουσία δεκατρία μέλη της ορχήστρας αποπέμφθηκαν είτε επειδή ήταν Εβραίοι είτε επειδή ήταν παντρεμένοι με Εβραίους.

Οι ιστορίες των καλλιτεχνών αυτών δημοσιεύονται τώρα στην ιστοσελίδα της ορχήστρας και αποδείχθηκαν εξαιρετικά δημοφιλείς στους χρήστες της.
Πέντε μουσικοί δολοφονήθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ένας ακόμα σκοτώθηκε από τους ναζί, καθώς εισέβαλαν στο διαμέρισμά του. Κανένας από αυτούς που κατάφεραν να επιβιώσουν του Ολοκαυτώματος δεν επέστρεψε ποτέ στην ορχήστρα.

Το «δαχτυλίδι της τιμής»

Τα αρχεία αποκαλύπτουν ότι το 1942 60 από τους 123 εν ενεργεία μουσικούς ήταν μέλη του ναζιστικού κόμματος, ποσοστό πολύ μεγαλύτερο απ’ αυτό που εικαζόταν μέχρι τότε. Ένας από αυτούς τους μουσικούς, ο τρομπετίστας Χέλμουτ Βόμπις ήταν επίσης μέλος των διαβόητων σωμάτων SS του Χίτλερ. Απολύθηκε το 1945, αλλά συνέχισε την καριέρα του μερικά χρόνια αργότερα, όταν έγινε διευθυντής της ορχήστρας και διαδραμάτισε ρόλο-κλειδί σε μια δυσάρεστη μεταπολεμική ιστορία.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου η ορχήστρα είχε απονείμει το ύψιστο βραβείο της, το «δαχτυλίδι της τιμής», στον ναζί κυβερνήτη της Βιέννης Μπάλντουρ φον Σίραχ, έναν άνθρωπο υπεύθυνο για την απέλαση 10 χιλιάδων Εβραίων. Στο τέλος του πολέμου, ο φον Σίραχ δικάστηκε για εγκλήματα πολέμου και καταδικάστηκε σε ποινή φυλάκισης 20 ετών.

Ο Μπάλντουρ φον Σίραχ έχασε το δαχτυλίδι, αλλά ο γιος του αποκάλυψε ότι μετά την αποφυλάκισή του το 1960, ο πατέρας του έλαβε ένα άλλο παρόμοιο δαχτυλίδι από άγνωστο μέλος της ορχήστρας. Οι ιστορικοί αναφέρουν ότι ο δωρητής του δαχτυλιδιού αυτού ήταν ο Χέλμουτ Βόμπις, ο τρομπετίστας και μέλος των ναζί που δημιούργησε ένα ακριβές αντίγραφο του δαχτυλιδιού και το έδωσε στον φον Σίραχ. Οι ιστορικοί τονίζουν με έμφαση ότι ο Βόμπις έδρασε αυτόνομα και όχι εκ μέρους της ορχήστρας.

Πορίσματα δύο μηνών

Ακόμα και το σημαντικότερο γεγονός της χρονιάς, η πρωτοχρονιάτικη συναυλία της Φιλαρμονικής της Βιέννης, είναι συνδεδεμένη με τη ναζιστική περίοδο. «Έχει καταβολές σ’ εκείνη την εποχή», επισημαίνει ο Όλιβερ Ράτκολμπ και προσθέτει: «Επρόκειτο για στρατηγική προπαγάνδας του καθεστώτος των ναζί εν μέσω διασκέδασης.»
Οι ιστορικοί επισημαίνουν ότι η δουλειά τους ακόμα παραμένει ημιτελής. Τους δόθηκε χρόνος μόλις δύο μηνών για να ετοιμάσουν την έκθεσή τους, η οποία δημοσιεύθηκε αυτή την εβδομάδα στην ιστοσελίδα της ορχήστρας.

Υποστηρίζουν πως θα συνεχίσουν να σκαλίζουν άγνωστες πτυχές αυτής της υπόθεσης και να δημοσιεύουν τα συμπεράσματά τους . «Το πιο σημαντικό πράγμα είναι να διατηρήσουμε ενεργό τον συνδετικό ιστό με τους επιζήσαντες εκείνης της περιόδου.
Στόχος μας είναι να θυμίσουμε στους ανθρώπους πως δεν πρόκειται για μία παλιά ιστορία αποτυπωμένη στο χαρτί αλλά για ένα ενεργό κομμάτι της ιστορίας μας», καταλήγει ο Όλιβερ Ράτκολμπ.

Kerry Skyring / Ηλίας Αντωνιάδης

Υπεύθ. σύνταξης: Σπύρος Μοσκόβου