O ρόλος της λογοτεχνίας σε καιρούς κρίσης

«Πώς μπορούμε να ορίσουμε τη σημερινή εποχή όταν κάθε απόπειρα διαλόγου περί αξιών θεωρείται σχεδόν έγκλημα;», διερωτήθηκε πριν λίγους μήνες στο Βερολίνο ο σημαντικός Έλληνας συγγραφέας Πέτρος Μάρκαρης με αφορμή το ποίημα του Μπέρτολντ Μπρεχτ «Στους απογόνους μας». Ο μεταφραστής του Φάουστ στα ελληνικά συμμετείχε το περασμένο Σαββατοκύριακο σε μια άλλη δημόσια συζήτηση που διοργανώθηκε από τη Südosteuropa Gesellschaft και το Δίκτυο Λογοτεχνικής Μετάφρασης Traduki στο Μόναχο, μαζί με δύο ομότεχνούς του, τον Γκιόργκι Νταλός από την Ουγγαρία  και τη Λιντίτα Αράπι από την Αλβανία.

Η συνύπαρξη της ευρωπαϊκής με τη  βαλκανικής ταυτότητα

Ο Πέτρος Μάρκαρης μόλις από το 2010 διείδε μέσα από το λογοτεχνικό φακό τα τραγικά αποτελέσματα της οικονομικής κρίσης στην ελληνική κοινωνία. Το τελευταίο αστυνομικό του μυθιστόρημα «Ληξιπρόθεσμα Δάνεια» από τις γερμανικές εκδόσεις Diogenes με ήρωα τον Αθηναίο επιθεωρητή Κώστα Χαρίτο, αφηγείται αυτή ακριβώς τη σκληρή καθημερινότητα των Ελλήνων.  Γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη το 1937, ο Μάρκαρης είχε την τύχη να γνωρίσει τη σύγχρονη Ελλάδα μέσα από τα διάφορα στάδια της ιστορικής της εξέλιξης.

Ο ίδιος μας υπενθυμίζει μάλιστα πως πέρα από την πρόσφατη συγκυρία της κρίσης με το δημόσιο λόγο να επικεντρώνεται μόνο στα οικονομικά πακέτα στήριξης και την εξόφληση των κρατικών χρεών, οφείλουμε να επαναφέρουμε στην επιφάνεια την πρωταρχική σύλληψη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως κοινότητας αξιών. «Θυμόμαστε όλοι πως έχουμε κοινό νόμισμα αλλά ξεχνάμε πως έχουμε και κοινές αξίες», λέει ο Μάρκαρης. Κατά τον Μάρκαρη η ιδιαιτερότητα της Ελλάδας έγκειται στη διφυή της υπόσταση, αποτελώντας απ’ τη μια πλευρά την ιδεατή συνέχεια της κλασικής αρχαιότητας, η οποία ως σύστημα πολιτικών αξιών νοηματοδοτεί το ίδιο το ευρωπαϊκό οικοδόμημα κι από την άλλη ένα βαλκάνιο κράτος. Με αυτή την πολυσύνθετη ταυτότητα καλείται λοιπόν η σύγχρονη Ελλάδα να αντιμετωπίσει εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης τις έξωθεν χρηματοπιστωτικές πιέσεις αλλά και την ίδια τη θυματοποίησή της.

Τέχνη εμποτισμένη από μίσος

Στην Ουγγαρία το καλλιτεχνικό τοπίο τις τελευταίες δεκαετίες ήταν θολό και εξακολουθεί να προσπαθεί να αυτοπροσδιοριστεί κάτω από αντίξοες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες. «Η ελευθερία των τεχνών και των γραμμάτων δεν έχει ακόμη αποκτήσει ουσιαστική υπόσταση. Η Ουγγαρία είναι μια μικρή χώρα, οι άνθρωποι της τέχνης και της διανόησης γνωρίζονται όλοι μεταξύ τους και πλέον μισιούνται αντίστοιχα», αναφέρει ο Γκιόργκι Νταλός. Οι εσωτερικές διαμάχες και οι πολιτικοί διαχωρισμοί δεν αφήνουν χώρο για γόνιμη πολιτική κριτική και μια πραγματική καλλιτεχνική άνθηση. Οι κυρίαρχες τάσεις εξακολουθούν να είναι «ο αριστερός κυνισμός» και η «δεξιά υποκρισία».

Ο Νταλός επιλέγει την οδό της ενεργούς πολιτικής δράσης και της ελεύθερης άσκησης κριτικής με κάθε τίμημα. Ωστόσο, ο βραβευμένος Ούγγρος συγγραφέας δεν είναι εντελώς απαισιόδοξος. Κάνοντας αναδρομή στην πρόσφατη ιστορία της χώρας θεωρεί πως η επίτευξη εθνικής ενότητας είναι ακόμη εφικτή. Ο μόνος δρόμος προς την κατεύθυνση αυτή δείχνει να είναι η στροφή προς το κοινό ευρωπαϊκό σύστημα πολιτικών και ανθρωπιστικών ιδεωδών. «Η Ουγγαρία πέρασε από τη φάση του υπαρκτού σοσιαλισμού, έπειτα από την επικράτηση της οικονομίας της αγοράς. Είναι καιρός να πορευθεί πλέον στο δρόμο της ευρωπαϊκής ένταξης».

Στοχασμοί για το παρόν με αφορμή το παρελθόν

Σε αντίθεση με την Ελλάδα και την Ουγγαρία, οι Αλβανοί πολίτες απέχουν πολύ από τη συνειδητοποίηση μιας κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας. Το γεγονός ότι το πνευματικό επίπεδο του τόπου εξακολουθεί να είναι χαμηλό λόγω της μακράς πολιτικής και οικονομικής αστάθειας, δυσχεραίνει τις προσπάθειες προς την ευρωπαϊκή ενσωμάτωση της χώρας. Σύμφωνα με τη συγγραφέα Λιντίτα Αράπι, στην χώρα εξακολουθούν να υφίστανται δικτατορικά κατάλοιπα σε όλους τους τομείς, από την πολιτική μέχρι τις τέχνες και τα γράμματα.

Ωστόσο και στην Αλβανία τα πράγματα φαίνονται σιγά σιγά να αλλάζουν. Πολλοί σύγχρονοι λογοτέχνες δείχνουν να επιστρέφουν σε θέματα που έχουν να κάνουν με το ιστορικό παρελθόν της χώρας προσπαθώντας να ανιχνεύσουν τις αιτίες της τωρινής κρίσης. Το αλβανικό κοινό επίσης δείχνει περισσότερο από ποτέ άλλοτε να ενδιαφέρεται για μια καλύτερη κατανόηση του πολιτικού παρελθόντος, αναζητώντας απαντήσεις για την πηγή των σύγχρονων πολιτικών αντιπαλοτήτων στη χώρα. Η Αράπι, βραβευμένη το 2011 στην Αλβανία  για το μυθιστόρημά της «To κορίτσι με τα κλειδιά» ανακαλεί επίσης μνήμες από το κομμουνιστικό παρελθόν της Αλβανίας θέτοντας στο επίκεντρο του βιβλίου της τους αγώνες των γυναικών για πολιτική και κοινωνική χειραφέτηση. Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια σύνοψη της αλβανικής ιστορίας του 20ου αιώνα, απαραίτητο για μια βαθύτερη προσέγγιση των αλβανικών πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων.

Anila Shuka/ Δήμητρα Κυρανούδη

Υπεύθ. Σύνταξης: Μαρία Ρηγούτσου