آلمان: جوايز نوبل و مسئله‌ی سطح و امکانات پژوهش

در سالهاى گذشته همه صحبت از وضع نابهنجار آموزشى در آلمان مى كردند. در بيشتر محافل سياسى و فرهنگى شرايط تحصيلى و پژوهشى در آلمان، در مقايسه با ديگر كشورهاى پيشرفته، به شدت مورد انتقاد بود.

آلمان امسال دو جایزه نوبل در رشته هاى پايه اى فيزيك و شيمى دریافت می‌کند. اهميت اين جوايز نوبل براستى چيست؟ آيا دودانشمندی که جایزه دریافت می‌کنند، تنها نشانگراستثنا هايى در عرصه پژوهشهاى علمى در آلمان هستند؟

در حالي كه خانم آنته شوان، وزير پژوهش و آموزش عالى آلمان برنده جايزه نوبل در رشته فيزيك، پتر گرونبرگ، را به همگان معرفى مى كرد، خبر ديگرى از سوى آكادمى سلطنتى سوئد جامعه علمى آلمان را غرق شادى كرد. اين خبر دريافت جايزه نوبل در رشته شيمى براى گرهارد ارتل از برلين بود. با اين حساب امسال آلمان نيمى از جوايز علمى نوبل را به خود اختصاص داد.

اما معناى موفقيت اين دو پژوهشگر آلمانى چيست؟ و اهميت آن براى جايگاه علم و تحقيقات در آلمان كجاست؟

پيشاپيش بايد گفت كه ساليان درازى است آكادمى سلطنتي علوم در سوئد به وصيت آلفرد نوبل براى اعطاى جوايز نوبل عمل نمى كند. آلفرد نوبل آرزو داشت كه جوايز به بهترين دستاورد هاى علمى در سال پيشتر تعلق گيرد. در حاليكه كشف گرونبرگ به ۲۰ سال پيش و تحقيقات ارتل به دهه ۶۰ ميلادى باز مى گردد.

در ماه ها و سال هاى گذشته بررسى هاى بين المللى در زمينه كيفيت مدارس و سطح دانش آموزان معروف به ”پيزا“ براى آلمان نتايج دردآور و نااميد كننده اى را به همراه داشت. آيا موفقيت پژوهشگران آلمانى تمام انتقادات در مورد وضع نابسامان تحصيلى را به فراموشى خواهد سپرد؟

تاكنون در محافل سياسى، علمى و اقتصادى آلمان صحبت از كمبود بودجه و سرمايه گذارى در زمينه پژوهشى بوده است. در مقايسه بين المللى نخبگان ديگر كشورها ترجيح مى دهند كه به جاى كار در آلمان در امريكا و يا بريتانيا به كار و پژوهش مشغول شوند. تاكنون جلب متخصصان خارجى براى كار در آلمان ثمرات ناچيزى به همراه داشته است.

بى دليل نيست كه بسيارى سياستمداران از موفقيت هاى علمى ارتل و گرونبرگ همچون موفقيت سياست هاى خود ياد مى كنند. خانم مركل، صدراعظم آلمان با خوشحالى بيان كرد كه ”ما موفق شديم اين جوايز را در دو رشته دريافت كنيم“. رئيس جمهور آلمان، هورست كهلر ، نيز بيان داشت كه اين جوايز پرتوى روشنى بر علم در آلمان خواهد افكند.

بى شك جوايز نوبل در اين دو رشته اساسى موقعيت علوم و پژوهشگران را تقويت خواهد كرد. و باعث اميدوارى ميان محققان جوان خواهد شد. وزير آموزش عالى و پژوهش، آنته شوان، نيز با تاكيد بر تاثير مثبتى كه اعتبار علمى دانشمندان آلمانى با خود به همراه داشته است، مى گويد: ” پژوهش در آلمان هميشه از سطح خوبى برخوردار بوده است.“ شايد كشورهاى ديگر در اين زمينه بهتر قادر به تبليغات هستند. اما ” هر كه ايده خوبى داشته از او حمايت بعمل آمده است.“ وى در اينباره مى افزايد:

«مى توانم در اينباره بگويم، كه در كشورهاى ديگر همه جا صحبت از فضاى جديد در زمينه علوم و پژوهش در آلمان است. صحبت از استراتژى در فنآورى پيشرفته و نوآورى هاى عالى است. همه جا صحبت از موارد پويا و در حال حركت است. به اين معنا سخنى از ايستايى در ميان نيست. ما در جهت تحقق هدف ۳ درصدى خود هستيم.»

در آلمان هدف تخصيص ۳ درصد از درآمد ناخالص ملى به پژوهش و توسعه است، اما در سال جارى اين ميزان تنها دو نيم درصدد خواهد بود.

اما اين سخنان رضايتمندانه كمى تعجب آورند، ”سوزان آمان“ در تفسيرى در اشپيگل آنلاين مى نويسد كه متخصصان به جامعه آلمان هشدار مى دهند كه جوايز نوبل نبايد سبب بى خيالى و ساده نظرى در زمينه مشكلات علمى– پژوهشى در ‌آلمان گردد. وى در اينباره مى نويسد تاكنون ايجاد مراكز پژوهشى و نوآورى هاى علمى در آلمان با سد ديوان سالارى دولتى مواجه بوده اند. كمبود سرمايه و امكانات و عدم پيوند ميان تحقيقات از يكسو و اقتصاد و صنايع ازسوى ديگر هميشه به عنوان معايب سياستگذارى در زمينه ارتقاء پژوهش و توسعه علم بوده است.

فرانك اشتويدنر، يكى از مسئولان اتحاديه نهادهاى علمى در آلمان، نيزبيان مى كند: «طبيعتاً اين جوايز نمايشگر آنند كه عالى ترين پژوهش ها مى توانند در آلمان نيز صورت بگيرند.» اما او نيز بلا فاصله اضافه مى كند كه اين امر تنها در رشته هاى معينى امكان پذير است، بطور نمونه در صنايع اتومبيل سازى و ماشين هاى توليدى. در فنآورى هاى مهم ديگر، مانند تكنولوژى در عرصه نيمه هادى ها، آلمان لنگان لنگان در پس ديگر كشورهاى پيشرفته است.

گرهارد ارتل برنده جايزه نوبل در رشته شيمى بر خلاف نظر غالب مدعى است كه در زمينه تحقيقات پايه اى از آزادى عمل بر خوردار بوده است و درباره شرايط كار پژوهشى خود مى گويد:

«بايد بگويم كه پژوهش در زمينه مسايل پايه اى در آلمان از چنان حمايتى برخوردار است كه در كشورهاى ديگر نمى توان نمونه آن را يافت. بدين خاطر من تمام پيشنهادات از خارج را رد كردم. زيرا براين نظر بودم كه ما در آلمان بهترين شرايط را براى پژوهش داريم.»

رئيس انستيتوى ماكس پلانك، پتر گروس، نيز در زمينه خوشبارى هاى غلوآميز هشدار مى دهد. او اشاره مي كند كه در زمينه سازماندهى و ارتباط ميان علوم و تبادل اطلاعات ميان رشته هاى متفاوت دانش، آلمان پس از امريكا و ژاپن در مقام سوم است. و حجم سرمايه گذارى هاى دولتى و بخش خصوصى در اين كشورها به مراتب بيشتر از آلمان مى باشد. ولى با اينحال آلمان در مقايسه با چين در جايگاه بهترى قرار دارد. بطور مثال براى كار ده هزار دانشمند در چين سالانه تنها ده مجوز بهره بردارى انحصارى صادر مى شود، اين مقدار در آلمان بالغ بر هزار وپانصد مجوز در سال است. يكى از مشكلات سنتى در اينزمينه تاسيس شركت هاى تحقيقى و انتقال فنآورى از رشته هاى علمى به اقتصاد وبلعكس در آلمان است.

دانشمندان در موسسات پژوهشى به عنوان كارمندان دولتى در صورت كار در صنايع تمامى حقوق بازنشستگى خود را از دست خواهند داد، بدين خاطر تحرك دانشمندان كم است و تعويض محل كار به سختى انجام مى پذيرد. علاو بر اين فضاى پژوهشى در امريكا به مراتب بازتر از آلمان مى باشد. داده هاى آمارى نشان مى دهند كه تاسيس شركت ها و دفاتر تحقيقى با سرمايه هايى كه تماماً متوجه سود هاى فورى نيستند، در امريكا بسيار بالا است. گرچه اين سرمايه با ريسك فراوانى همراه هستند، اما استقبال براى تاسيس مراكز پژوهشى با اين نوع سرمايه نيز فراوان است. مدير انستيتوى ماكس پلانك با نمونه اى اين مسئله را روشن مى كند: «از ۲۶ موسسه تاسيس شده در عرصه بيوتكنولوژى در سال ۲۰۰۴ در آلمان هيچيك از آنها از اين نوع سرمايه ها سود نجسته اند.»

پاتريك هيور يكى از مسئولان نهادهاى علمى در آلمان اشاره مى كند كه «جايزه نوبل براى گرونبرگ نشان داد كه انتقال سريع نتايج علمى به حوزه اقتصاد و استفاده صنعتى از آن امكان پذير است.» گرچه سود هاى مالى دانشمندان از نتايج پژوهش هايشان بسيارناچيز است، اما «بايد از اين فرصت ها سود جست و دستاوردهاى تحقيقات را بطور پيگير در حوزه اقتصادى بكار بست.»

بخش بزرگى از پژوهش ها در آلمان در مراكز غيردانشگاهى صورت مى گيرد. از سال ۱۹۸۵ تاكنون دانشمندان انستيتوى ماكس پلانك در آلمان ده جايزه نوبل را به خود اختصاص داده اند. اما شركت هاى غول آساى دايملر–بنز، زيمنس، باير و BASF نيز در زمينه تحقيقات پايه اى نقش موثرى داشته اند.

شهرام اسلامی