احساس خارش، نتيجه مكانيسم پيچيده عصبى- سلولى
۱۳۸۴ اسفند ۲۹, دوشنبه
از چندی پيش توجه پژوهشگران رشته‌هاى پزشکی و نورولوژى به اين نکته جلب شده است، اینکه احساس خارش نتیجه واکنش فیزیولوژیک بسیار پیچیده‌ای است كه براحتى نمى‌توان آنرا تحت كنترل درآورد.
علل مختلفی مى‌توانند سبب بروز خارش مزمن شوند. حالتى كه فرد تمام مدت و بى‌وقفه احساس خارش مى‌كند. عواملى حساسیت به مواد شيميايى مانند برخى شوینده‌ها يا انواع خاصى از داروها، خشکی پوست، کمبود عناصرى مانند آهن یا روی و يا بیماری‌هايی مانند دیابت يا برخى سرطان‌ها.
کلینیک دانشگاه مونستر (Münster) در آلمان یکی از معدود مراکز تحقیقاتی دنیاست که از مدتی پیش تحقیق بر روی علل بروز خارش و نحوه درمان آنرا آغاز کرده است. سونیا اشتندر (Sonja Ständer) مدير اين پروژه مى‌گوید: ”در اغلب موارد احساس خارش غیر قابل تحمل‌تر از احساس درد است.“
نتیجه بررسی‌ها نشان مى‌دهد هشت درصد از افرادى که در اروپا به پزشک مراجعه مى‌کنند از ناراحتى خارش رنج مى‌‌برند. اشتندر مى‌گوید:” متاًسفانه در بسيارى از موارد ناراحتى این افراد جدی گرفته نمى‌شود. گاه حتی پزشک معتقد است كه در اين حالت نبايد خودتان را بخارانید چون موجب تحريك بيشتر پوست مى‌شويد! سپس بيمار را روانه خانه مى‌كند.“
پژوهشگران دريافته‌اند كه رشته‌هاى عصبى مخصوصى مسئول مخابره احساس خارش به مغز هستند. آنها معتقدند رشته‌هاى عصبى که تحریک آنها منجر به احساس خارش مىشود با رشته‌هاى عصبى كه احساس درد را به مغز مخابره مى‌كنند در ارتباطند. تا چند سال پیش تصور مى‌شد خارش نتیجه واكنش ناشناخته‌ای از مکانیسم درد است. اما سال 1996 میلادی مشخص شد که رشته‌های عصبی مخصوصی که به گیرندهای پوستی متصل هستند احساس خارش را به مغز مخابره مى‌کنند، این رشته زمان مخابره احساس درد غیر فعالند. آنچه كه اين رشته‌ها را فعال مى‌كند ترشح هیستامین درون سلول‌هاى پوستى است.
در تحقیقات بعدی مشخص شد که همیشه ترشح هیستامین نیست که به منجر به بروز خارش مىشود، احساس خارش گاه نتيجه تحریک تمامی سیستم عصبی است. واکنش بسیار پیچیده‌ای كه توضيح آن به سادگى امكان پذير نيست.
مثلأ مصرف برخی داروها مانند داروهای بیهوشی موجب تحريك كل سيستم عصبى مى‌شوند. این نوع داروها براى متعادل نگاه داشتن ضربان قلب و جريان خون در طى عمل جراحى به بيمار تزريق مى‌شوند. نزديك به یک سوم از بیمارانى كه اين داروها را دريافت مى‌كنند چند هفته بعد از عمل جراحى به خارش مزمن دچار مى‌شوند.
بررسی های میکروسکپی - الکترونی که با کمک دستگاه‌های مخصوص انجام گرفته نشان مى‌دهند که ذره‌های دارويی در رشته‌های عصبی رسوب مى‌کنند. حضور اين ذره‌ها موجب تحريك مداوم رشته‌هاى عصبى مىشود. حالتى كه پيامد آن احساس خارش آنهم به طور مداوم است. گاهی پس از دفع ذره‌های دارويی از بدن اثر آنها تا مدتها باقی مى‌ماند. مانند سنگی که درون آب فرو مى‌رود، اما موج‌های کوچک ناشی از فرو رفتن آن تا مدتی در سطح آب باقی مى‌مانند.
اين حالت مانند احساسی است که به خاطره درد معروف است. افرادی که یکبار درد شدیدی را تجربه کرده‌اند نسبت به درد حساستر مى‌شوند يا به عبارتى آستانه تحمل درد در آنها کاهش پيدا مى‌كند. اینطور به نظر مى‌رسد که حافظه مخصوصی نیز برای احساس خارش وجود دارد. در نتيجه تا مدتها پس از برطرف شدن علت تحريك كننده فرد همچنان احساس خارش مى‌كند. حسى كه در واقع يادآورى مداوم خاطره ضبط شده خارش در مغز است.
اما براى بسیاری از سئوالات هنوز پاسخ قانع کننده‌ای وجود ندارد. مثلاً چرا التهابات پوستی در برخی از افراد منجر به احساس درد مىشود و در برخی سبب بروز خارش؟ چرا آسيب‌هاى عصبى ناشی از برخى بيماری‌ها مانند دیابت، گاه سبب احساس درد و گاه به احساس خارش منجر مىشود؟
ابعاد ناشناخته مكانيسم خارش درمان آنرا نیز پيچيده مى‌كند. پژوهشگران اميدوارند كه در آينده‌اى نزديك درمان مناسبى براى برطرف كردن احساس آزاردهنده خارش پيدا خواهند كرد. تا آن زمان پمادهای آنتی‌هیستامین، كرم‌هاى چرب كننده پوست و گاه داروهاى آرام‌بخش و ضد التهاب‌ا‌ند كه كمى احساس آزار دهنده خارش مداوم را برطرف خواهند كرد!
شبنم نوريان