انقلاب اسلامی ایران و جمهوری‌های مسلمان شوروی سابق
۱۳۸۷ بهمن ۱۸, جمعه
جمهوری اسلامی ایران پس از فروپاشی شوروی یکی از نخستین کشورهایی بود که استقلال جمهوری‌های مسلمان شوروی را به رسمیت شناخت، ولی رهبران سیاسی این کشورها از نفوذ مذهبی ایران و "صدور انقلاب" آن بیم داشتند. بنا به گفته برخی از کارشناسان در سال‌های اخیر ایران توانسته است، با ایفای نقش مثبت در انعقاد قرارداد صلح در تاجیکستان و کمک رسانی برای رفع بحران کمبود آرد در ترکمنستان اعتماد رهبران برخی از این کشورها را کسب کند و تاثیر مثبتی داشته باشد.
تاسیس کشورهای مستقل و مسلمان در مرزهای شمالی ایران این نظر را در میان برخی از کارشناسان تقویت کرد که گرایش‌های مذهبی طرفدار ایران در میان مسلمانان آسیای میانه افزایش خواهد یافت. امین گلی، پژوهشگر و نویسنده کتاب «سیری در تاریخ سیاسی، اجتماعی ترکمن‌ها» می‌گوید، انقلاب ایران یکی از مهم‌ترین رویدادهای منطقه است، ولی نتوانست بر جمهوری‌های مسلمان تاثیر بگذارد.
او در این رابطه اظهار می‌دارد: «جمهوری اسلامی سعی کرد با توجه به همزبانی با تاجیکستان و هم مذهب بودن با جمهوری آذربایجان، در این دو جمهوری نفوذ و تاثیرش را بیشتر بکند؛ ولی مناسبات جهانی ومناسبات حوزه آسیای میانه نشان داد که جمهوری اسلامی تاثیر شدیدی در این جمهوری‌ها نخواهد داشت.»
نفوذ آمریکا و به‌ویژه نقش سنتی روسیه در این کشورها و همچنین توسعه روابط ترکیه با این جمهوری‌ها عرصه را برای ایران در این کشورها تنگ کرد. دکتر هومن پیمانی، پژوهشگر مسائل آسیای میانه و قفقاز، معتقد است انقلاب ایران تا به امروز هیچگونه تاثیر منفی در منطقه آسیای مرکزی نداشته است.
به گفته او:«ایران توانسته اعتماد دوستی حداقل برخی از این جمهوری‌ها را بدست آورد. روابط اقتصادی ایران با تمامی این کشورها به‌ویژه با ترکمنستان رو به گسترش بوده و نشانه ای از تاثیر منفی انقلاب در آسیای میانه دیده نشده است؛ به‌ویژه که ایران به عنوان یکی از کشورهای حامی قرارداد صلح ۱۹۹۷
تاجیکستان توانست به صلح و ثبات در منطقه آسیای میانه کمک کند و تا به امروز هیچگونه نشانه ای از علاقه ایران به تشنج در منطقه دیده نشده است.»
فعالیت‌های دینی و فرهنگی
در سال‌های اخیر جمهوری اسلامی با بزرگداشت شخصیت‌های ادبی و علمی مشترک ایران و ترکمنستان تلاش کرد، دامنه نفوذ فرهنگی خود را نیز توسعه دهد. امین گلی پژوهشگر ترکمن در این رابطه خاطرنشان می‌سازد: «مخصوصا با برگزاری مراسم درگذشت آیت الله خمینی و سایر ائمه اهل تشیع و نیز جشن‌های ترکمنی، ایران سعی می‌کرد که جای پای خودش را بیشتر در این جمهوری باز بکند. ولی هم به لحاظ فرهنگی و هم به لحاظ مذهبی جمهوری اسلامی نتوانست نفوذ خود را افزایش دهد.» امین گلی در ادامه صحبت‌هایش به هراس رهبران سیاسی این کشورها اشاره می‌کند.
تردیدها درباره انقلاب ایران
تاثیر و نفوذ مذهبی ایران بر جمهوری‌های دیگر آسیای مرکزی مثل ازبکستان و قزاقستان محدود بوده است. به‌ویژه در ازبکستان که گروه‌های مذهبی فعالیت شدیدی دارند، رهبران سیاسی این کشوراز نفوذ احتمالی ایران در میان گروه‌های مذهبی ازبک بیم داشتند.
امین گلی پژوهشگر ترکمن در این رابطه به احتیاط دولتمردان ازبکستان اشاره می‌کند: «پس از واقعه یازدهم سپتامبر۲۰۰۱ ترس گسترش نفوذ گروه‌های تندرو مذهبی در این جمهوری‌ها شدت یافت. سران این جمهوری‌ها سعی می‌کردند، روابط خود را با ایران با احتیاط ادامه دهند.»
گرایش‌های دنیوی رهبران آسیای مرکزی
فعالیت‌های ایران در جمهوری‌های مسلمان شوروی سابق در حال حاضر چگونه است؟ امین گلی در ادامه صحبت‌هایش به این سئوال چنین پاسخ می‌دهد: «جمهوری اسلامی از طریق کمک به برخی از گروه‌های مذهبی در داخل این جمهوری‌ها و کمک به مرمت مساجد و زیارتگاههای مذهبی، سعی می‌کند آنها را به سوی خود جذب کند. از سوی دیگر با ایجاد تورهایی برای شهرهای مذهبی ایران نظیر تورهای امام رضا و یا دیدار از مقبره امام خمینی سعی می‌کند نفوذ خود را در این جمهوری‌ها بیشتر بکند. به نظر من جمهوری اسلامی ایران آنچنان در این مورد موفق نخواهد شد، زیرا بسیاری از سران این جمهوری‌ها در مسکو تحصل کرده‌اند و دارای گرایش‌های دنیوی هستند و به آسانی به سوی گرایش‌های دینی کشیده نخواهند شد.»
شاید به دلیل بیم از گرایش‌های تند مذهبی در این جمهوری بود که در قوانین اساسی همه این کشورها اصل جدایی دین از دولت گنجانده شده و فعالیت‌های مذهبی نیز به شدت تحت کنترل قرار گرفته شده است.