بحران کاغذ، معضل ناشران و مطبوعات غير دولتي ايران

از اوايل امسال (۱۳۸۳)، يعني نزديک به نه ماه است که صنعت کم‌توان نشر ايران با مشکلي عظيم روبروست. بحران کاغذ در ماههاي گذشته جاي موانع و دشواريهاي معمول از جمله سانسور، محدوديتها و حکم دادگاه را گرفته و رفته رفته کار انتشار کتاب و مطبوعات را با خطر جدي روبرو کرده است.

بسياري بر اين اعتقادند که بحران کاغذ عمدتا گريبانگير مطبوعات و موسسه‌هاي انتشاراتي مستقل است و نشري که به ارگانهاي دولتي تکيه دارد و از بودجه‌ي عمومي استفاده مي‌کند از اين معضل لطمه‌ي چنداني نمي‌بيند. گراني کاغذ و ناياب بودن آن در وهله‌ي نخست ناشران کم‌سرمايه‌تر و مطبوعات کم‌تيراژ‌تر را از کار بازمي‌دارد، اما اين بحران آنقدر به درازا کشيده که پرتيراژترين روزنامه‌ي غيردولتي ايران، شرق، نيز در هفته‌هاي گذشته با حجمي کمتر منتشر شده و گاه تا مرز تعطيلي نيز پيش رفته است.

در حالي که سعيد تقي‌پور مديرکل مطبوعات داخلي وزارت ارشاد روز هفدهم شهريور ماه اعلام کرده بود که کاغذ مورد نياز مطبوعات وارد شده و «با پايان يافتن مراحل ادارى ترخيص كاغذهاى وارداتى تا پايان هفته، اين كاغذها طى يك اطلاعيه به مطبوعات كشور تحويل داده مى شود.» اکنون پس از گذشت نزديک به سه ماه از آن تاريخ هنوز ناشران و مسئولان مطبوعات از کمبود و نبود کاغذ گلايه دارند و بعضا آن را به قيمتي گزاف و از بازار آزاد تهيه مي‌کنند. سعيد تقي‌پور همچين يکي از علتهاي بالا رفتن قيمت کاغذ را «بالا رفتن بهاي کاغذ در بازار جهاني» اعلام کرده بود. در همین ارتباط محمد علي شعاعي، معاون فرهنگي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي در يک نشست مطبوعاتي به مناسبت هفته کتاب،که سي‌ام آبان ماه آغاز و دو‌شنبه ۹ آذر ماه به پايان رسيد، گفته است: «در شش ماه گذشته قيمت کاغذ در بازار جهاني افزايش پيدا کرده بود. علتش هم برگزاري انتخابات‌هاي مختلف در جهان است.» اين در حالي است که توليدکنندگان و تاجران مهم کاغذ جهان در ماه سپتامبر سال جاري طي اطلاعيه‌هايي براي سه ماهه ي آخر سال ميلادي (۲۰۰۴) افزايشي معادل ۴،۲ در صد را اعلام کرده بودند که همراه با نرخ تورم ۲،۷ درصد در مجموع به افزايش قيمتي نزديک به ۷ درصد منجر مي‌شد. جالب اين که تاجران کاغذ در بازار جهاني علت اصلي اين افزايش را بالارفتن بهاي سوخت و مواد خام اعلام مي‌کنند و ايران به عنوان يکي از صادرکنندگان مهم نفت در جهان سودي کلان از اين افزايش قيمت برده است! از سوي ديگر از حدود دويست کيلوگرم مصرف سرانه ي کاغذ در اروپا و آمريکا سهمي که به نشر تعلق دارد نزديک به صد کيلوگرم است که بيش از ۹۰ درصد آن مصرف ثابت مطبوعات، موسسات انتشاراتي و ادارات است. به اين ترتيب انتخابات و وقايع پيش بيني نشده بخشي بسيار ناچيز از مصرف را تشگيل مي‌دهند و در افزايش قيمت تاثيري تعيين کننده و محسوس ندارند.

در مقابل اين افزايش هفت درصدي در بازار جهاني به گفته‌ي ناشران و اهالي مطبوعات، بهاي کاغذ در بازار ايران در ماههاي گذشته تا سيصد درصد افزايش داشته است.

بسياري از ناشران نوپا که قدرت خريد کاغذ از بازار آزاد را ندارند در سال ۱۳۸۳ کتابهاي کمتري منتشر کرده‌ و مخاطبان خود را از دست داده‌اند. رييس اتحاديه ناشران و کتابفروشان، داود رمضان شيرازي، در آبان ماه اعلام کرده بود که «به علت پايين بودن بى سابقه سطح فروش کتابها درشش ماهه نخست سال جارى، بسيارى از ناشران مجبور به تغيير شغل شده اند.»

خانم ناهيد توسلي، ميرمسئول و سردبير مجله‌ي «نافه» در گفتگويي که با او انجام داديم اعلام کرد که «مشکل کاغذ هنوز برطرف نشده و ما شماره ي آخر مجله را با کاغذ نامرغوبي که از بازار آزاد تهيه کرده بوديم منتشر کرديم.» مديرمسئول «نافه» که مجله‌اش در آستانه‌ي تعطيلي قرار دارد همچنين اعلام کرد که «وزارت ارشاد از سويي کاغذ در اختيار ما نمي‌گذارد و از سوي ديگر به دليل تعويق در انتشار مجله که عمدتا ناشي از اين امر است به ما اخطار مي‌دهد که امتياز نشريه را لغو مي‌کند.» ناهيد توسلي همچنين به مشکلات ديگري از جمله مسئله پخش اشاره و اضافه کرد که «نشريه ما در مشهد اجازه پخش ندارد و ما تا کنون به دلايل بسيار نزديک به هشت ميليون و چهارصد هزار تومان متضرر شده‌ايم.»

محمد عسلي مديرمسئول و صاحب امتياز مجله ي «عصر پنجشنبه» که در شيراز منتشر مي‌شود در مورد مشکلات ناشي از کمبود کاغذ گفت «ما به اين دليل که روزنامه نيز منتشر مي‌کنيم از همان کاغذ براي مجله استفاده مي‌کنيم. اما با اين حال باز هم براي صفحات اول روزنامه و جلد مجله محتاج خريد کاغذ از بازار آزاد هستيم.» او در مورد ميزان افزايش بهاي کاغذ گفت: «در چند ماه گذشته کاغذ پارس به سه برابر قيمت رسيده، کاغذ هفتاد گرمي مازندران به دوبرابر و نيم رسيده و کاغذ روزنامه در بازار آزاد تقريبا دو برابر شده است.» محمد عسلي پيشنهاد مي‌کند که دولت به جاي سوبسيدي که براي کاغذ مي‌دهد بهتر است از هر نشريه تعدادي خريداري کند تا به اين وسيله هم به صاحبان آنها کمک شده باشد و هم فرهنگ خواندن رواج يابد.

خانم نگار اسکندرفر مدير مسئول مجله ي کارنامه نيز در گفتگويي با روزنامه ي شرق، که روز يکشنبه ۸ آذر منتشر شد، اعلام کرده بود که هفته‌ي گذشته «قيمت كاغذ مصرفى كارنامه به بندى هجده هزار و اندى رسيد و وقتى سئوال كردم و اين قيمت را شنيدم واقعاً شوكه شدم. چون قبلاً ما همين كاغذ را بندى ۶۰۰۰ تومان مىخريديم.» او ضمن اشاره به اين که شماره ي جديد ماهنامه‌ي کارنامه از سه هفته‌ي پيش آماده ي انتشار است و به دليل نبود کاغذ منتشر نشده گفت: «در هر صورت شايد اين شماره را با هر جان كندنى و هر سختى اى دربياوريم. اما با اين چشم انداز نااميدكننده نمى دانم شماره هاى بعدى را چطور منتشر كنيم.»

در حالي که برخي از نشريات به سختي، اما هنوز، به کار خود ادامه مي‌دهند مجله‌ي «جشن کتاب» در آخرين شماره خود که روز گذشته منتشر شد خبر از تعطيلي آن در ماه اينده داده است. اين مجله که توسط نشر کاروان و به سردبيري محمدعلي سپانلو منتشر مي شود ماهنامه‌ي اطلاع رساني و نقد و بررسي کتاب است و در بيست و پنج هزار نسخه منتشر مي شود. مسئولان اين مجله که پيشتر رايگان پخش مي شد با آغاز بحران و گراني کاغذ در صدد برآمدند تا خوانندگان خود را به اشتراک آن تشويق کنند. اما اکنون و پس از يکسال از ادامه‌ي کار بازمانده‌اند.

به نظر مي‌رسد که توقف انتشار نشري‌ها و مختل شدن فعاليت موسسه‌هاي انتشاراتي که قبلا به وسيله‌ي مميزي و حکم دادگاه انجام مي‌شد اکنون بر عهده‌ي کاغذ گذاشته شده است. بسياري از صاحب‌نظران معتقدند، وضعي که در ماههاي گذشته دامنگير نشر ما شده تاثيرات مخرب و جبران‌ناپذيري در اين حوزه ايجاد خواهد کرد و بي‌ترتيبي انتشار نشريات و منتشر نشدن به موقع کتابهاي تازه موجب بي‌علاقه‌تر شدن مردم به مطالعه خواهد شد.

بهزاد کشميري‌پور، گزارشگر راديو صداي آلمان از تهران