برنامه هاى اتمى ايران و مناسبات طولانى ايران و روسيه

دوشنبه ششم ژانويه، دولت ايران از آژانس بين‌المللى انرژى اتمى خواست تا بازرسى‌هاى سرزده خود را تا اوسط ماه فوريه متوقف كند. به اين ترتيب دولت ايران در مقابل تصميم آژانس انرژى اتمى مبنى بر ارجاع پرونده ايران به شوراى امنيت واكنش نشان داد. دولت ايران همچنين اعلام كرد، در روزهاى آينده غنى‌سازى اورانيوم را دوباره از سر خواهد گرفت.

گرچه واكنش امريكا و اروپا در برابر تصميمات اخير ايران تقريبا يكصدا بود و آنها ايران را محكوم كردند، اما روسيه و چين، دو عضو ثابت شوراى امنيت، هنوز موضع خود را دقيقا بازگو نكرده اند.

سرگئى لاوروف، وزير خارجه روسيه در مورد اعمال زور در مورد ايران گفت: تصميم استفاده از خشونت فقط مى‌تواند در چارچوب سازمان ملل متحد اتخاذ شود. لاوروف اما نگفت كه آيا روسيه در شوراى امنيت، قطعا با تحريم هاى وسيع عليه ايران موافقت خواهد كرد يا نه .

در آستانه ‌ى انقلاب تا فروپاشى اتحاد شوروى

قبل از انقلاب اسلامى ايران در بيست و دوم بهمن ماه سال ۱۳۵۷، دولت ايالات متحده ى امريكا مناسبات بسيار دوستانه اى با ايران داشت. اين كشور آن زمان نيز به عنوان حامى اصلى امنيت اسرائيل در منطقه به حساب مى آمد. اين در حالى بود كه اتحاد جماهير شوروى سوسياليستى در آن زمان روابط بسيار دوستانه اى با همسايگان عرب اسرائيل برقرار كرده بود و بخصوص مصر و سوريه را در سال هاى ميان ۱۹۵۰ تا ۱۹۸۰ ميلادى به شدت پشتيبانى مى كرد. روابط ميان ايران و شوروى بسيار محدود بود. دولت شوروى از جمله در زمينه احداث كارخانه ذوب آهن در ايران ، خط لوله سراسرى گاز و كارخانه ماشين سازى با ايران همكارى مى كرد.

انقلاب ايران به رغم دشمنى با امريكا، دوستى با اتحاد شوروى سابق را به همراه نياورد و بازتاب انقلاب اسلامى در ايران خيزش‌هايى را نيز در جمهورى هاى مسلمان نشين اين كشور سبب شد و سركوب شديد اين طغيان ها از طرف ارتش شوروى نتيجه ى آن گشت. در جمهورى آذربايجان شوروي، تظاهركنندگان در اثر گلوله باران سربازان روس به خاك و خون غلطيدند. دولت ايران به اين اقدام سربازان شوروى اعتراض كرد.

به تدريج اتحاد شوروى به فروپاشى خود نزديك مى شد. پس از مرگ كنستانتين چرنينكو، در دسامبر ۱۹۸۴، ميخائيل گورباچف اداره ى امور حزب كمونيست اتحاد شوروى را به عهده گرفت و دست به اصلاحاتى بنيادين در ساختار سيستم كمونيستى زد. گزينش سياست گلاسنوست در جهت آزادى بيان و انتقاد از نظم سياسى و ادارى كشور و همزمان تعيين سياست اصلاحات اقتصادى يا پروسترويكا تغييرات وسيعى را در اين بزرگترين سرزمين جهان موجب گشت.

از جمله نكاتى كه در سياست خارجى شوروى مورد تاييد ايران قرار گرفت، خروج ارتش شوروى از خاك افغانستان بود. ادوارد شواردنادزه، وزير امور خارجه ى وقت اتحاد شوروي، به ايران آمد و با مقامات بلندپايه ى ايران ديدار و تبادل نظر كرد. اين در حالى بود كه آيت اله خمينى در آستانه فروپاشى نظام کمونيستى در اتحا شوروى سابق در نامه اى به گورباچف، صدر هيات رئيسه ى وقت ِ شوروى ، ضمن برشمردن نشانه هاى افول تفکر مادى گرا، انديشمندان و سياستمداران اين كشور را به آشنايى و تفکر در باره فلسفه و عرفان اسلامى و مشاهير آن فرا خواند.
اگرچه خمينى كمى قبل از مرگ، در وصيت نامه‌ى سياسى خود اتحاد شوروى را قدرتى شيطانى ناميد كه با اسلام دشمنى دارد، رهبران جمهورى اسلامى از سال ۱۹۸۷ روابطى با دولت كمونيستى همسايه، تحت رهبرى گورباچف برقرار كردند كه به تدريج از سياست كمونيستى خود دورى مى‌جست. در سال ۱۹۸۹ على اكبر هاشمى رفسنجاني، رئيسِ وقت ِ مجلس جمهورى اسلامى، به مسكو سفر كرد و با ميخائيل گورباچف، ديدار و گفتگو كرد. اين ديدار را رسانه هاى جهانى رخدادى تاريخى ارزيابى كردند.

تشديد روابط بعد از فروپاشى اتحاد شوروى

با فروپاشى اتحاد شوروى، جمهورى هاى آن يكى پس از ديگرى اعلام استقلال كردند. به جاى اتحاد جماهير شوروى سوسياليستي، اتحاديه اى از جمهورى هاى مستقل بوجود آمد. در همين راستا بود كه جمهورى هاى مسلمان نيز استقلال خود را به دست آوردند و ايران به ناگاه با كشورهاى مستقلى در مرز شمالى خود روبرو گشت. از آن زمان مسئله ى استفاده از درياى خزر ميان كشورهاى آذربايجان، تركمنستان، قزاقستان، روسيه و ايران مشكلى حاد گشت و تا كنون راه حلى همه پسند برايش پيدا نشده است.

كار تكميل نيروگاه اتمى بوشهر كه در سال ۱۹۷۶ ميلادى، در دوران سلطنت پهلوى به شركت KWU وابسته به زيمنس آلمان واگذار شده بود، در دستور كار دولت اسلامى ايران قرار داشت. اين نيروگاه بعد از جنگ عراق ويرانه اى بيش نبود و فكر همكارى هاى مشترك مورد توجه شديد دو كشور قرار داشت.

در سال ۱۹۹۵ ميلادى اولين قرارداد ساخت نيروگاه اتمى ميان ايران و روسيه به امضا رسيد و مورد انتقاد شديد ايالات متحده ى امريكا قرار گرفت . امريكائيان همزمان به قراردادهاى روسيه نسبت به فروش اسلحه به ايران هشدار دادند. اما كار ِ ساخت تاسيسات اتمى بوشهر آغاز گشت. بر مبناى اخبار روزنامه‌ها قرار بود اين نيروگاه در سال ۲۰۰۱ ميلادى افتتاح شود، اما هنوز بهره بردارى از اين طرح آغاز نشده، ميله هاى سوختى به ايران منتقل نشده اند و گفته مى شود كه تحويل نهايى آن در نيمه دوم سال ۲۰۰۶ مسيحى پايان خواهد يافت.

هر اقدامى كه ايران تا كنون در زمينه ى تهيه انرژى هسته اى كرده با مخالفت هاى پيگير امريكا و اسرائيل همراه بوده. كشورهاى اروپايى و بخصوص روسيه اما به خاطر مناسبات اقتصادى وسيع خود با ايران، كه ده درصد منابع نفت خام جهان را در اختيار دارد، تا كنون همواره از اعمال خشونت با ايران پرهيز كرده اند. گفتنى ست كه روسيه در كنار قرارداد حدود يك ميليارد دلارى خود براى راه اندازى نيروگاه بوشهر، به فروش اسلحه به ايران نيز اقدام كرده و اين كشور را در امور علمى – تكنيكى در بخش هاى نظامى يارى مى رساند و از اين راه درآمد هنگفتى به دست مى آورد. متخصصان روسى در امر تكنيك هاى اتمى در تاسيسات ايران به كار مشغولند، با كمكهمين كارشناسان روسي، متخصصان ايرانى قادر به ساخت موشك هاى شهاب ۳ با برد متوسط گشتند، موشك هايى كه مى توانند كلاهك هاى اتمى و يا شيميايى – بيولوژيك حمل كنند و به سوى هدف هاى خود در اسرائيل نشانه روند. اين در حالى ست كه موشك هاى شهاب ۵ و همچنين شهاب ۶ نيز در حال تكميل اند و گفته مى شود كه شهاب ۶ موشك هايى ميان قاره اى هستند كه مى توانند مواضعى در ايالات متحده ى امريكا را نيز هدف قرار دهند.

ايران از ابتداى دهه ى نود آغاز به خريد زيردريايى، هواپيما، ضدهوايى، چرخ بال و تانك‌هايى از روسيه كرده است. بعضى از اين تجهيزات از مدرن ترين انواع خود در جهان هستند. در سال هاى ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۱ ارسال اين سلاح ها به خاطر فشار روزافزون امريكا به روسيه متوقف شد ، اما باز از سال ۲۰۰۱ ميلادى از سر گرفته شد. از آن زمان تا كنون بازار اقتصادى دو كشور به شدت رونق گرفته و هواپيماهاى جنگنده، سلاح هاى گوناگون، مواد منفجره و ديگر ابزارهاى نظامى از روسيه به ايران سرازير مى شوند. اين تجارت مورد توجه بسيار هر دو كشور ايران و روسيه است و هيچ يك علاقه اى به بر هم زدن آن ندارند.

اما سوالى كه همچنان بدون جواب باقى مانده است اين است كه آيا روسيه به خاطر ايران حاضر است روابط دوستانه ى خود را با كشورهاى اروپايى و امريكا به خطر اندازد، همچنان بر حمايت از ايران پافشارى كند و در شوراى امنيت سازمان ملل متحد، به هنگام طرح پرونده اتمى ايران، با اين طرح مخالفت كند؟

آقاى هوشنگ كشاورز صدر، پژوهشگر مسائل اجتماعى دانشگاه تهران، و از ياران و همرزمان مصدق ، كه اكنون ۲۶ سال است در تبعيد، در خارج از كشور به سر مى‌برد. در رابطه با تجربه ى منفى تاريخى روابط ايران با روسيه، چه در زمان مصدق و چه بعد از آن، نظرى منفى به اين روابط دارد و طرح كنونى روسيه و اروپا مبنى بر غنى سازى اورانيوم در روسيه را فقط به نفع اين كشور مى داند و مى گويد:

”نگاهی به تاریخ‌مان (نشان مى‌دهد كه ) ما سراسر از روسیه متضرر شده‌ایم. وقتی من تاریخ‌مان را می‌شناسم و می‌دانم که روابط ما با روسیه چه بوده، پس چگونه عنان‌ام را به‌دست آنها بدهم. خوب، تمام این منافع به جیب روسیه می‌رود و آخرهم ما صاحب هیچ چیزی نخواهیم شد. این امری‌ست بسیار ظریف که در حقیقت با بازی‌های سیاسی و با این نوع اقدامات حل نمی‌شود. این مسئله، به گمان من، شبحی‌ست از یک نابخردی سیاسی و اجتماعی که سراسر کشور را گرفته است و حتما، بهای آن را نه حاکمان روس که مردم ایران خواهند داد.”