تأملاتی درباره­ی عدالت (گفتار بيستم): ملاحظات پايانی

قابليت يک چنين ارزشگذاری، بر طبق سنجيدارهای عدالت قابل داوری است که خود به يک نظم هنجاری بسته و پايان­يافته تعلق ندارند. نظم عدالت مانند يک نظم حقوقی، نظمی تغييرپذير و تکامل­يابنده است و هنجارهای ديگری می­توانند به آن افزوده گردند و در عمل نيز افزوده می­گردند. بعضی از هنجارهای نظم عدالت می­توانند تعلق خود را به آن از دست بدهند و بعضی می­توانند دگرگون شوند.

البته بديهی است که نظم عدالت نيز مانند نظم حقوقی دارای عناصری ايستا و پايدار است و همه­ی عناصر آن پويا و مشروط به زمان و مکان نيستند. چنين امری از طريق نيازها و تمناهای جهانشمول و ثابت انسانی قابل توضيح است.

در بررسی نظری عدالت همچنين ديديم که هرگونه تعصب­ورزی در امر عدالت، يک رويکرد روحی ناصواب و نامعتبر است. ايده­ی عدالت، معياری فرجامين و قطعی برای حيات اجتماعی، سياسی و حقوقی نيست. آرمان عدالت به ما اهدافی را عرضه نمی­کند که قرار است بی­ملاحظه پذيرفته شوند و در راه آن­ها فداکاری شود.

خواسته­هايی از اين دست که «بايد عدالت را به هر قيمتی ولو نابودی جهان در آن برقرار ساخت» و يا « جهان ناعادلانه ارزش زندگی برای انسان را ندارد»، توقعات بيجا و پنداربافانه­ای هستند که شايد بتوانند شور و اشتياقات سياسی را شعله­ور ­سازند، اما بشريت را به دست خود به ورطه­ی نابودی می­کشانند.

عليرغم آن، عدالت به عنوان ارزش راهنمايی بنيادين برای همزيستی انسانی به قوت خود باقی می­ماند. هر چه باشد، عدالت گونه­ای «ارزش مادر» برای ساير ارزش­های اجتماعی، سياسی و حقوقی است که بدون تحقق حتی­المقدور آن، نمی­توانند متحقق گردند.

از تحقق عدالت است که می­تواند صلحی قابل حصول و همبودی انسانی که دائما در مخاطره نيست و در آن امنيت وجود دارد و به قول معروف تخم فساد در آن نهفته نيست بوجود آيد.

تلاش در راه عدالت، همواره از نو مشکلاتی می­آفريند که کوشش مستمر انسان را برای حل آن­ها می­طلبد. يکی از پرسش­های اساسی امروزه، پرسش از عدالت فراگير است. به عبارت ديگر اينکه چگونه می­توان عدالت را نه فقط در جوامعی خاص، بلکه در سراسر جهان ايجاد کرد.

يکی ديگر از پرسش­های اساسی، پرسش تفاهم بر سر دريافت­های گوناگون از مفهوم عدالت است. کافی نيست انسان بداند که عدالت چيست تا از ناکامی در راه برقراری آن جلوگيرد، بلکه همچنين اساسی است بداند که ايده­ها و آرمان­های عدالت را چگونه می­توان به انسان­هايی منتقل و تفهيم کرد که شيوه­ی تفکر و جهان­نگری ديگری دارند.­ در همين نکته است که مرزهای مشترک ميان عدالت و رواداری آشکار می­گردد. رفتار غيرروادار، لزوما رفتاری غيرعادلانه نيز هست. بيهوده نيست که رواداری را فضيلتی از عدالت لقب می­دهند.

گفتارهای نظری ما در مورد عدالت، در اينجا به پايان می­رسد.

بهرام محيی