تاريخچه نمايشگاه جهانی كتاب در فرانكفورت
۱۳۸۴ مهر ۲۹, جمعه
شهر فرانكفورت در رابطه با نشر و نمايشگاه كتاب پيشينه ای چندصدساله دارد. فراموش نكنيم كه يوهانس گوتنبرگ صنعت چاپ را در چند كيلومتری همين شهر اختراع كرد و به ثبت رساند. در سال ۱۵۶۴ ميلادی برای نخستين بار نمايشگاهی از سوی ناشران كتاب در فرانكفورت برگزار شد. اين گونه نمايشگاه ها تا ميانه سده هجدهم ميلادی با چند بار وقفه هر سال در اين شهر برگزار ميشد، اما رفته رفته به شهر لايپزيگ انتقال مييافت. تا اواخر سده هجدهم ميلادی مبادله كتاب به صورت جنسی بود يعنی ناشران و بازاريابان، كتابهای خود را با يكديگر معاوضه ميكردند تا اين كه آرام آرام خريد و فروش نقدی كتاب، جای خود را ميان علاقه مندان و دست اندركاران اين رشته، توسط همين نمايشگاه ها باز كرد.
در سال ۱۹۴۹ ميلادی اولين نمايشگاه كتاب پس از دوران جنگ جهانى، در كليسای مشهور پاول Paul در فرانكفورت از سوی اتحاديه ناشران و كتابفروشان ايالت هِسِن Hessen برگزار شد. در اين نمايشگاه ۸۵۰۰ عنوان كتاب از ۲۵۰ ناشر، به نمايش گذاشته شد و ۱۴ هزار نفر از آن ديدن كردند. يك سال بعد، يعنی در دومين نمايشگاه در اين دوره، ناشران بين المللی نيز در اين نمايشگاه حضور يافتند. در اين نمايشگاه بود كه برای نخستين بار كتابفروشان هامبورگى، اقدام به اعطای جايزه ای غير دولتی با نام جايزه صلح كردند. اين جايزه در آن سال به ماكس تاو Max Tau تعلق گرفت، نويسنده ای كه در نروژ در تبعيد بسر ميبرد.
در سپتامبر سال ۱۹۵۱ يعنی در سومين نمايشگاه پس از دوران جنگ، برای نخستين بار نمايشگاه كتاب در مركز دائمی نمايشگاه ها در فرانكفورت برگزار شد. در اين سال بخش ويژه ای نيز به شكيل‌ترين كتابهای سال اختصاص يافت. اما از سال ۱۹۷۴ به بعد، اين بخش ويژه نمايشگاه حذف گرديد. گفتنی است كه در سال يادشده، يعنی ۱۹۵۱ جايزه صلح به آلبرت شوايتزِر Albert Schweitzer تعلق گرفت. از ميان كسانی كه در اين فاصله جايزه صلح فرانكفورت را دريافت كردند، يكی هم نويسنده مشهور آلمانی هرمان هِسِه Hermann Hesse بوده است. در سال ۱۹۵۵ برای نخستين بار تعدادی از كشورهای بلوك شرق نيز در نمايشگاه كتاب حضور يافتند.
در بيستمين نمايشگاه كتاب در سال ۱۹۶۸ در فرانكفورت ۳۰۰۰ ناشر از ۵۵ كشور شركت داشتند. در اين سال بود كه بخش ويژه ای زير عنوان كشورهای در حال رشد، در نمايشگاه فرانكفورت آغاز به كار كرد. در اين بخش ابتدا هر سال سه ناشر از سه قاره آسيا، آفريقا و امريكای لاتين، ميهمان ويژه نمايشگاه بودند. امروزه اما حدود ۴۰ تا ۵۰ ناشر به اين بخش دعوت ميشوند. نمايشگاه كتاب در سال ۱۹۷۶ به ادبيات امريكای لاتين پرداخت و در سال ۱۹۷۸ موضوع كودك و كتاب را برگزيد. در سال ۱۹۷۸ كه مصادف با سی امين نمايشگاه كتاب بود، بيش از ۲۰۰ هزار نفر از نمايشگاه ديدار كردند. در اين سال برای نخستين بار، جايزه آلمانی ادبيات جوانان ايجاد و اعطا شد.
اين نمايشگاه در سال ۱۹۸۰ ميلادی به موضوع ويژه ادبيات افريقای سياه پرداخت. همين امر و پرداختن نمايشگاه به ادبيات كشورهای جهان سوم، انگيزه ای برای ترجمه ادبيات آسيايی افريقايی و امريكای لاتين را پديد آورد. در سالهای پس از آن، هر سال نمايشگاه با معرفی آثار ادبی كشورى، نظر ديداركنندگان را به خود جلب كرده است. امسال سرزمين كره ميهمان ويژه ی نمايشگاه كتاب است. در سالهای اخير، جوايز صلح از جمله به اوكتاويو پاز، ياشار كمال و آسيه جبار تعلق گرفته است.
سال ۱۹۹۸ مصادف با پنجاهمين سالگرد نمايشگاه كتاب فرانكفورت، ۶۸۰۰ ناشر از ۱۰۵ كشور را به سوی خود كشاند و نمايشگاه حدود ۲۹۰ هزار نفر ديداركننده داشت. در اين سال دفاتر خارج از كشور نمايشگاه كتاب فرانكفورت، در نيويورك و پكن گشايش يافتند و آلمان در همين سال ميهمان افتخاری نمايشگاه كتاب در تايپه بود. از سال ۲۰۰۱ بخشی از نمايشگاه به كتابهای شنيداری يا گويا تعلق گرفته است. اينها همان كتابهايی هستند كه از سوی نويسندگان يا گويندگان خوش‌صدا بر روی نوار يا سى‌دى ضبط ميشوند.
از سه سال پيش افزون بر حضور ميهمان افتخاری در نمايشگاه، هر سال به موضوع ويژه ای نيز پرداخته ميشود. برای مثال موضوع برگزيده در سال ۲۰۰۲ برابری و عدالت در دوران جهانی شدن بود. دو سال پيش برای نخستين بار، مركز بين المللی زبانها و ترجمه، برنامه ای تخصصی در نمايشگاه را به خود اختصاص داد و همچنين موضوع تازه فيلم و تلويزيون، به اين نمايشگاه راه يافت. گسترش مركزهای نامبرده در سال پيش كاملا چشمگير بود و خبرنگاران از كشورهای گوناگون را قادر ساخته بود به زبان مادری خود از چند و چون نمايشگاه آگاه شوند و اطلاعات به‌روز را دريافت كنند.
در پايان اين گفتار به پديده ای ميپردازيم كه به باور دسته ای از كارشناسان، آينده كتاب در گرو گسترش و پخش آن خواهد بود. منظور كتابها و نوشتارهايی هستند كه به صورت الكترونيكی ضبط و عرضه ميشوند. اين گونه نوشتارها، از سال ۱۹۹۱ به نمايشگاه كتاب راه يافتند. نخستين نمونه های اين كتابها، سخت افزاری بودند يعنی دستگاه هايی به شكل كتاب كه علاقه مند توسط آن، متن را بر روی صفحه ويژه ای مشاهده ميكرد و به كمك كليدهای ويژه، به اصطلاح كتاب الكترونيكی را ورق ميزد. اين دستگاه ها در امريكا ساخته ميشد و خريدار با تهيه يك نمونه از آن ميتوانست ده بيست كتاب را يكجا با خود همراه داشته باشد. امروزه اين دستگاه ها جای خود را به كامپيوترهای جيبی داده اند كه ميتوانند صدها كتاب را در خود جا دهند. كارتهای ويژه ای برای اين كامپيوترهای جيبی هست كه شخص ميتواند كتابهای مورد علاقه اش را از اينترنت بر روی آنها ذخيره كند و مثلا در مسافرتها به آنها رجوع كند.
طبيعی است كه بهره مندی از كتابهای مرجع مثل فرهنگ و دانشنامه توسط دستگاه های الكترونيك لطف و سود ويژه خود را دارد. افزون بر اينها ناشرانی هم هستند كه مجموعه های نفيس و گسترده ای از آثار نويسندگان كلاسيك را بر روی CD ضبط كرده و متن آن را با قيمتهای نسبتا ارزانی در اختيار عموم گذاشته اند. يكی از اين انتشاراتی ها Direct Media در شهر برلين آلمان است كه تا كنون ۱۸۰ عدد CD منتشر كرده كه برخی از آنها بيش از صد اثر كلاسيك آلمانی و جهانی را دربر دارند. انتشاراتی نامبرده، همزمان با برگزاری نمايشگاه جهانی كتاب در فرانكفورت، متن كاملی از ترجمه آلمانی مجموعه آثار ژول ورن نويسنده بنام رمانهای تخيلی در سده نوزدهم را عرضه كرد.
در ايران نيز يك شركت ويژه، نوشتارهای الكترونيك به نام جهان رايانه تاسيس شده كه تا كنون ۱۲۰ CD منتشر كرده است. اين ديسكها مجموعه هايی از كتابهای درسی يا ادبيات كلاسيك ايران هستند. آقای شهرستانی مسئول همآهنگی جهان رايانه در اين رابطه گفت كه به زودی خودآموز مفصلی در همين راستا منتشر خواهد شد كه زبان‌آموز ميتواند به كمك آن، به ۲۲ زبان، آشنايی كامل پيدا كند. به گفته اين مسئول، لازم نيست كه زبان‌آموز برای بهره‌گيری از اين مجموعه، فارسى‌زبان باشد، چون برنامه ريزان اين مجموعه، كار با زبانهای مبدا متعددی را ممكن ساخته اند.