جزیره‌های رویا، شعرهای ترانسترومر به فارسی / گفتگويى با مرتضی ثقفیان مترجم «مجمع‌الجزایر رویا»
۱۳۸۵ مرداد ۱۶, دوشنبه
ترانسترومر که در سالهای گذشته همواره به عنوان یکی از نامزدهای اصلی و پرشانس دریافت جایزه‌ی ادبی نوبل مطرح بوده زاده‌ی استکهلم است و در همین شهر زندگی می‌کند.
توماس ترانسترومر، (متولد ۱۵ آوریل۱۹۳۱) در نظر بسیاری یکی از برجسته‌ترین شاعران معاصر جهان محسوب می‌شود. او گرچه از هایکوهای ژاپنی تاثیر فراوان گرفته به لحاظ تفکر شاعرانه بیشتر به سنت شعر ناب فرانسویان، و به ویژه پل والری، نزدیک است و در شعر، پیش از هر چیز، خود شعر را می‌جوید.
آثار ترانسترومر بیش از شعر هر شاعر معاصر سوئدی به زبانهای دیگر ترجمه شده است. آیا می‌توان او را مهمترین شاعر معاصر سوئد و شعرهایش را نمونه‌ی بارز شعر معاصر این دیار تلقی کرد؟ مرتضی ثقفیان که اخیرا گزیده‌ی شعرهای ترانسترومر را ترجمه و در ایران منتشر کرده است می‌گوید:
«درست است، من فکر می‌کنم ترانسترومر مهمترین شاعر معاصر سوئدی است ولی نمی‌شود گفت ترانسترومر معدل شعر سوئد است. در سوئد شاعران بسیاری هستند که به شکلهای مختلف کار می‌کنند و شیوه‌های خودشان را در شعرگفتن دارند. اما آن چیزی که من را وادار به ترجمه‌ی شعرهای او کرد، علاقه‌ای بود که بعد از خواندن شعر او به کارهایش پیدا کردم. این پروسه‌اب ود که چند سال طول کشید، در واقع پنج شش سال طول کشید و این کاری نبود که من یک شبه کرده باشم. من این کار را خرد خرد و از سر علاقه انجام دادم.»
مرتضی ثقفیان، مترجم«مجمع‌اجزایر رویا»، برای آشنایی بیشتر فارسی‌زبانان چند نوشته‌ی دیگر نیز به ترجمه‌ی شعرها افزوده است که هر یک به گونه‌ای نوری بر اثار این شاعر می‌تاباند. نخستین نوشته، «معرفی به داوران»، از یان کاپلینسکی است که ترانسترومر را برای دریافت جایزه‌ی جهانی شعر «نویشتات» نامزد کرده است.
کاپلینسکی در این معرفی‌نامه از جمله می‌نویسد آثار ترانسترومر«برای هر کدام از ما، به ویژه برای اهالی شمال اروپا و آمریکای شمالی حرفهای بسیار دارند.» آیا این سخن به این معناست که آثار این شاعر سوئدی برای دیگران و از جمله برای ما ایرانیان حرفهای کمتری در بر دارند؟
«فکر می‌کنم می‌شود روجیه‌ی مشترک و نزدیکی بین ساکنان شمال اروپا پیدا کرد، ولی این به این معنا نیست که شعر ترانسترومر جاهای دیگر نمی‌تواند خوانده و فهمیده بشود. شعر ترانسترومر به نزدیک به ۵۰ زبان ترجمه شده؛ هندی، ویتنامی، چینی، عربی، ترکی .... و می‌شود گفت که اینها فرهنگهای مختلفی هستند که شعر ترانسترومر را پذیرفته‌اند. تقریبا می‌شود گفت که کل آثار او به این زبانها ترجمه شده است، ترجمه‌ی فارسی فقط یک منتخب بوده. بنابر این من فکر نمی‌کنم که ترانسترومر در فرهنگهای دیگر جهان کمتر موفق باشد.»
ترانسترومر ارگ و پیانو را به خوبی می‌نوازد و با موسیقی کلاسیک الفت و آشنایی عمیقی دارد. شاعر گاهی نیز، هم موسیقی و هم نوازندگی‌اش را دستمایه‌ی شعرهایش می‌کند؛ مثل شعر آلگرو که ۱۹۶۲ در مجموعه‌ی «آسمان نیمه‌کاره»، سومین دفتر شعرهای او، منتشر شده:
آلگرو
بعد از روزی سیاه، هایدن می‌نوازم
و گرمایی ساده در دست‌هایم احساس می‌کنم.
شستی‌ها مایل‌اند. چکشی‌های نرم می‌کوبند.
طنین سبز است، پُرشور و آرام.
طنین می‌گوید که آزادی هست
و این‌که کسی به قیصر خراج نمی‌دهد.
دست‌ها را توی جیب‌های هایدنی‌ام فُرو می‌برم
و ادای کسی را در‌می‌آورم که با‌آرامش جهان را می‌نگرد.
من پرچمِ هایدن را بلند می‌کنم - یعنی:
«ما تسلیم نمی‌شویم. اما صلح می‌خواهیم.»
موسیقی خانه‌ای شیشه‌ای‌ست بر سراشیب
جایی که سنگ‌ها می‌پَرَند، سنگ‌ها می‌غلتند.
و سنگ‌ها از دلِ آن می‌غلتند
اما شیشه‌ها همه سالم می‌مانند.
ترجمه‌پذیری شعر موضوعی است که همواره از بحثهای مهم ادبی بوده است. ترانسترومر در خطابه‌ی دریافت جایزه‌ی شعر نویشتات، ۱۹۹۰، می‌گوید، حتا با «دانشی مقدماتی از زبان و سنت سوئدی» و تنها با کمک «شهود و یک فرهنگ لغت» هم می شود ترجمه‌های درخشانی از شعر ارائه کرد. به نظر او عشق به متن «تنها مبنای واقع‌بینانه‌ای است که برای ترجمه شعر می‌توان قائل شد.» مترجم که سالهاست دوران مقدماتی کسب دانش از شعر و فرهنگ سوئدی را پشت سر گذاشته چندان با این حرف موافق نیست، گرچه درستی آن را در مورادی ممکن می‌داند:
«البته مشکل بتوان چنین حکمی صادر کرد، اما می‌شود تا حدود زیادی آن را فهمید. حتا در ترجمه‌هایی که از بسیاری از شاعران مهم دنیا به زبان فارسی شده، می‌دانیم که مترجم غالبا به آن فرهنگ و زبان تسلط کامل نداشته. ولی گاهی ما شاعر بزرگی در زبان مقصد داریم، به عنوان مثال احمد شاملو، که می‌تواند به خاطر قدرتی که در زبان مادری‌اش دارد، نقصی را که در آن بخش کار وجود دارد جبران کند. می‌شود گفت که این حرف، نه همیشه اما تا حدودی درست است؛ یعنی باید در طرف دیگر حتما یک شاعری یا کسی باشد که قدرتهای دیگری در زبان داشته باشد.»
«مجمع‌الجزایر رویا» گزیده‌ی دوازده مجموعه شعر ترانسترومر را در بردارد و نمونه‌ای از شعرهای تمام دوران کار شاعر را به خواننده عرضه می‌کند. این کتاب همچنین به دلیل مقاله‌هایی که در ابتدای آن آمده تلاش شایسته‌ای است تا دریچه‌ای به سوی این شاعر سوئدی بگشاید. گزیده‌ی شعرهای ترانسترومر را «نشر دیگر» با همکاری بنیاد هوشنگ گلشیری منتشر کرده است.
بهزاد کشمیری‌پور، گزارشگر صدای آلمان در تهران