دویستمین سالگرد تولد ادگار آلن پو، خالق سبک "وحشت"

ادگار آلن پو در دورانی نوشتن را آغاز کرد که قلب شعر و ادبیات مدرن جهان در پاریس می­تپید. با این همه او بیش از این که از فرانسویان تاثیر بگیرد، الهام بخش بزرگترین شاعران ان زمان فرانسه شد. بی­دلیل نیست که دو شاعر بزرگ این کشور، شارل بودلر و استفان مالارمه، پیگیرترین و موثرترین مترجمان و معرفان این نویسنده­ی امریکایی به جهانیان محسوب می­شوند. نخستین ترجمه­ی داستان­ها پو به فارسی نیز از طریق زبان فرانسه انجام شد.

نویسنده­ای که از دو قرن پیش معاصر است

نویسندگان و شاعران پرآوازه­ای چون والت وایتمن، ویلیام فاکنر، هرمان ملویل، اسکار وایلد‌‌، فئود‌‌ور د‌‌استایفسکی، خورخه لوییس بورخس و توماس مان از ادگار آلن پو تاثیربسیار گرفته­اند و در نوشته­های خود بارها نبوغ او را ستوده‌اند.

ادگار الن پو را آغازگر نظریه­پردازی ادبی به ویژه در داستان کوتاه می­دانند.

بر اساس اثار او تعداد بیشماری فیلم، نمایش، کارتون و نمایش رادیویی ساخته شده. استقبال از نوشته­های پو که با انتشار نخستین شعر­هایش آغاز شد تا امروز نیز ادامه دارد.

آثار ادگار آلن پو به زبان فارسی

آشنایی فارسی­زبانان با اثار ادگار آلن پو با ترجمه­ی سه داستان مشهور او، آمون تیلاد، قلب رازگو و ماسک مرگ سرخ به وسیله­ی مسعود فرزاد، از دوستان صادق هدایت، آغاز شد. در همان دوران شعر مشهور «کلاغ» پو را صادق چوبک به فارسی برگرداند. از آن زمان بسیاری از داستان­های این نویسنده­ی راهگشا به فارسی ترجمه و منتشر شده است.

رضا نجفی، مترجم و منتقد ادبی می­گوید: «از ادگار آلن پو تا به حال چندین مجموعه داستان ترجمه و منتشر شده. اولین مجموعه‌ی داستان‌های او [به صورت کتاب] در فارسی «افسانه‌های راز و خیال» نام داشت که آقای شجاع‌الدین شفا ترجمه کرده بود. بعد مجموعه‌های دیگری نیز چاپ شد که از مجموعه‌های خوب می‌توانم از ترجمه‌ی اقای کاوه باسمنجی با عنوان "نقاب مرگ سرخ" یاد کنم. مجموعه داستانی هم با اسم «هراس» دیده‌ام. کلا دو سه مجموعه داستان دیگر هم توسط مترجم‌های مختلف ترجمه شده. تک داستان هم هست. مثلا در مجموعه‌ی «داستان و نقد داستان» که آقای احمد گلشیری ترجمه کرده، من دو سه تا از کارهای خوب آلن پو را دیدم که با نقدهای مربوط به آنها در این کتاب گنجانده­اند.در جُنگ­ها، مطبوعات و مجموعه‌ها هم کارهای پراکنده از آلن پو زیاد هست اما تعداد مجموعه داستان‌ها چهار پنج تا بیشتر نیست.»

مهدی غبرایی، که سال ۱۳۸۶مجموعه­ای از داستان­های پو را با عنوان «گربه سیاه» منتشر کرد تعداد کتابهای ترجمه شده از آثار او به فارسی را ۱۵جلد ذکر می­کند. او معتقد است با این حال «جای خالی ترجمه­های قوی از آثار او به خوبی حس می­شود.»

نجفی در حال ترجمه و تدوین سه مجموعه است که شامل منتخبی از داستانهای کوتاه جهان در قلمروهای مرگ، اندوه و شادی خواهند بود. او در این مجموعه­ها شرحی از زندگی نویسندگان و سبک آنها نیز به داستانها افزوده است. در نخستین جلد از این سه کتاب، «در قلمرو مرگ»، داستان‌هایی نیز از ادگار آلن پو، که خالق سبک وحشت خوانده می‌شود به چاپ می­رسد. به گفته­ی نجفی «این کتاب چند ماهی منتظر کسب مجوز بود که اداره‌ی ممیزی، بعد از حدود هفت ماه با دو سه اصلاحیه و حذف یک داستان، بالاخره مجوز آن را صادر کرده و من امیدوارم این کتاب بتواند امسال چاپ بشود.»

تاثیر ادگار آلن پو بر نویسندگان ایرانی

گرچه داستان­های جنایی و کارآگاهی در ایران نیز خوانندگان زیادی دارد، این فرم­ها از سوی نویسندگان مطرح معاصر چندان جدی گرفته نشده. شاید به همین دلیل تاثیر اثار پو بر نویسندگان ما ناچیز باشد؛ تاثیری که در مورد بسیاری از نویسندگان جهان از زمان حیات نویسنده آغاز شد و همچنان ادامه دارد.

به نظر رضا نجفی: «آلن پو اولین کسی بود که برای داستان کوتاه تئوری تدوین قائل شد و سعی کرد برای داستان کوتاه موازینی تبیین کند و شرح دهد. بنابر این برای کسانی که داستان کوتاه می‌نویسند او یک الگوست و فضل تقدم دارد. علت این که در ایران خیلی تاثیرگذار نبوده به نظر من به رمانتیک بودن او برمی‌گردد؛ رمانتیسمی که همیشه در ایران هم طرفدار داشته، منتها نویسنده‌های [معاصر] ما ادبیات را با رئالیسم شروع کردند.»

او می‌افزاید: «ادبیات داستانی ما با جمالزاده شروع می‌شود که سبک کارش رئال است. ما زمانی با ادبیات غرب آشنا شدیم که مکتب رئالیسم خیلی رایج بود. طبیعتا نویسنده‌های ما هم سعی کردند بیشتر از نویسندگان رئالیست الگوبرداری کنند. ولی در بعضی از موارد این تاثیرگذاری هست. مثلا من معتقدم صادق هدایت تحت تاثیر آلن پو بوده. چون برخی از داستان‌های هدایت برخلاف آنچه همیشه تصور می‌شود که او نویسنده‌ای رئالیست است، آشکارا رمانتیک و حتا اگر بخواهیم دقیقتر گفته باشیم «گوتیک»* هستند. مثلا داستان «گجسته دژ» هدایت کاملا یک داستان گوتیک است که می‌شود آن را کارهای ادگار آلن پو مقایسه کرد. من فکر می‌کنم برخی از نویسندگان ما، که شاید البته تعدادشان زیاد نباشد، اما کسانی مثل هدایت و بهرام صادقی، قطعا تخت تاثیر ادگار آلن پو بوده‌اند.»

از مرگی مرموز تا جشن تولدی یک ساله

ادگار الن پو زندگی کوتاه اما پر فراز و نشیبی داشت که بخش بزرگ آن، به رغم شهرت زودرس، در سرگردانی و تنگدستی گذشت. مرگ او نیز مانند بسیاری از داستان­هایش رازآلود و پر ابهام بود. نویسنده­ی امریکایی هفتم اکتبر سال ۱۸۴۹ پس از چهار روز بستری بودن در بیمارستان به علتی نامعلوم در سن ۴۰ سالگی جان­سپرد.

در مورد مرگ او ده­ها تئوری وجود دارد. برخی با استناد به گفته­های پیش از مرگش در مورد یک شبح و سایه­ای بر دیوار، از یک دزدی و جنایت سخن می­گویند، برخی علت مرگش را زیاده­روی در نوشیدن الکل می­دانند. مسمومیت یا ابتلا به وبا نیز مطابق برخی تئوریهای می­تواند علت مرگ او بوده باشد. بالتیمور شهری است در ایالت مریلند که ادگار آلن پو چند سال از زندگی خود را در آنجا گذراند و عاقبت ژولیده و نیمه­جان کنار یکی از خیابان‌های شهر پیدا شد.

در سال ۲۰۰۹ جشن و مراسمی یک ساله به مناسبت دویستمین سالروز تولد پو در این شهر برگزار می­شود. شهر بالتیمور در طول یکسال با برگزاری نمایشگاه، اجرای نمایش­هایی براساس آثار ادگار آلن پو و ده­ها برنامه­ی دیگر یاد نویسنده­ای را گرامی می­دارد که در زمان حیات خوانندگان بسیار و دوستانی اندک داشت. از زمان مرگ پو تا امروز کمتر مجموعه­ای از داستان­های مدرن جهان منتشر شده که اثری از او در آن نباشد.

_________

* گوتیک: در واقع سبکی در معماری قرن نوزدهم است؛ عمارتهایی که به این سبک ساخته شده­اند، تزیینات اغراق آمیز، زاویه ها و گوشه­های پنهان و حالتی رازآلود و اسرارآمیز دارند. بر گرته­ی این سبک نوعی داستان به وجود آمد که به همین نام معروف است و ادگار آلن پو ار آغازگران ان محسوب می­شود. داستان­های گوتیک ذهن خواننده را با راز و رمزهای حیرت­آور و خوفناک مشغول می­کند، دلهره می­آفریند و اغلب در فضایی بی­زمان و وهمناک می­گذرد.