زنان عرب و استفاده از وسائل ارتباط جمعى جديد

پيشرفت سريع وسائل ارتباطى جديد در ده هاى اخير در كشورهاى عربى نيز با جمعيتى بيش از ۳۰۰ ميليون نفر اثر خود را باقى گذاشته است. در كنار دو فرستنده بزرگ تلويزيونى الجزيره و العربيه، حدود ۱۴۰ فرستنده ماهواره اى ديگر در حوزه كشورهاى عربى، از مراكش تا عربستان سعودى بوجود آمده اند. وضعيت مشابهى درباره تلفن موبايل و همينطور اينترنت وجود دارد. استفاده از وسايل ارتباطى جديد، باعث ايجاد تغييرات بسيار وسيعى در سيستم ارتباطى و در مجموع جامعه شده است. سيستم جديد ارتباط گيرى اين امكان را مهيا كرده است كه براى اولين بار مسئله سانسور و ديگر محدوديت هاى اجتماعى و سياسى به شكل فردى كنار زده شود. اين امكان بخصوص مورد توجه زنان و دختران جوان در اين كشورها نيز قرار گرفته است.

در كنگره بين المللى درباره وسايل ارتباط جمعى جديد در جهان عرب كه در چند روز گذشته در برلين جريان داشت، روزنامه نگاران، كارشناسان وسايل ارتباط جمعى و اسلام شناسان عرب و آلمانى به بحث و تبادل نظر درباره آخرين دستاوردهاو تأثيرات رشد وسايل ارتباطى جديد در جامعه پرداختند.

بسيارى از مشاهده گران و محققان بر اين باورند كه وسايل ارتباطى جديد به عنوان منابع اطلاعاتى سانسور نشده، به روند آزادى و رشد دموكراسى و بهبود وضعيت زنان در دنياى عرب كمك خواهند كرد. آلبرت هوفهاينس اسلام شناس آلمانى نگرانى خود را از بوجود آمدن انتظار بيش از حد از نقش وسايل ارتباطى جديد، چنين ابراز مى دارد:

« وسايل ارتباط جمعى نمى توانند نقش سازمانهاى اجتماعى را، به معناى محدودتر آن، برعهده بگيرند. وسايل ارتباط جمعى، حتى بزرگترين فرستنده هاى فرا مليتى مثل الجزيره و العربيه، كه نمايندگانشان در اين كنفرانس شركت داشتند، خود از اين موضوع فاصله مى گيرند. آنها مى گويند كه ما درباره روند هاى سياسى و اجتماعى گزارش مى دهيم اما آنها را ايجاد نمى كنيم. توقع زياد از نقش اين وسايل غير منصفانه و غير واقعى است. آنچه كه واقعا وسايل ارتباط جمعى جديد بوجود مى آورند، آگاهى رشد يابنده در باره كثرت گرايى است.»

خانم فاطمه مرنيسى جامعه شناس و نويسنده مراكشى معتقد است كه رشد سريع اينترنت و فرستنده هاى ماهواره اى در دنياى عرب، مرحله تاريخى نوى را ايجاد كرده است. در كنار گروه هايى كه در سطح جهانى به پيشبرد نظرات خود مشغولند و همينطور حاكمان و قدرتمندان محلى كه تا بحال امكان انحصارى استفاده از اطلاعات و وسايل ارتباط جمعى را در اختيار داشتند، هم اكنون فعالان ديگرى در اين زمينه پا به عرصه سياسى گذاشته اند كه به دليل نقش وسايل ارتباطى جديد، آگاهى سياسى لازم را دارا مى باشد. او معتقد است كه فرستنده هاى ماهواره اى انحصارى بودن اين امكانات را درهم شكستند. حتى بيسوادان نيز اين امكان را دارند كه از منابع اطلاعاتى بهره مند شوند.

در كنار فوايدى كه وسايل ارتباطى جديد ايجاد مى كنند ضررهايى را نيز بوجود مى آورند.از طرفى امكان كنترل سياسى حكومت هاى محلى از بين مى رود، ولى از طرف ديگر، مسئله وابستگى اقتصادى وسايل ارتباط جمعى باقى مى ماند. زيرا تهيه هزينه فرستنده هاى خصوصى آسان نيست. اين مسئله است كه با نظر انتقادى بسيارى از كارشناسان روبروست.

آنچه كه مربوط به زنان مى شود امكانات و شانسى است كه گسترش استفاده از وسايل ارتباط جمعى جديد براى آنان ايجاد كرده است. فاطمه مرنيسى جامعه شناس مراكشى معتقد است كه بيش از نيمى از كسانى كه از وسايل ارتباط جمعى جديد در جهان عرب استفاده مى كنند زنانند. او مى گويد:
«زنان و همينطور تمام اقليت ها در جامعه جزء كسانى هستند كه از تغيير تسلط انحصارى وسايل ارتباط جمعى بيشترين سود را مى برند. زيرا تكنولوژى اطلاعاتى جديد بر پايه عدم وجود سلسه مراتب پايه ريزى شده است.»

به ديد مثبت او از طرف ساير شركت كنندگان در كنفرانس با نظر انتقادى برخورد شد. آن ها از طرفى با نظر خانم جامعه شناس مراكشى موافق بودند كه زنان از طريق وسايل ارتباط جمعى جديد امكانات زيادى را كسب مى كنند ولى علاوه برآن بايد در نظر داشت كه اين را نمى توان از ساير روندهاى سياسى و اجتماعى در هر كشور جدا كرد. وسايل ارتباط جمعى فقط منعكس كننده وضعيت موجود در جامعه اند.

موسى اشتايفى جامعه شناس اردنى درباره كاربرد اينترنت در اين كشورها مى گويد كه حكومت هاى عربى ديگر تلاش نمى كنند كه اينترنت را ممنوع كنند. اما آن ها در تلاشند آن را كنترل كنند. به همين دليل استفاده از شبكه اينترنتى در همه جا بطور علنى انجام مى شود. كافه هاى اينترنتى از ورود هر چه بيشتر جوانان به آنجا خوشنودند. فقط در يك خيابان عمان پايتخت اردن ۱۲۰ نوع از اين كافه ها وجود دارد. بخصوص بايد توجه داشت كه تقريبا بيش از يك چهارم استفاده كنندگان از شبكه اينترنت در اين كافه ها زنان هستند. بر اساس يك تحقيق انجام شده زنان جوان از كافه هاى اينترنتى به عنوان امكانى براى راهيابى به زندگى اجتماعى سود مى جويند. به اين وسيله آن ها مى توانند با محدوديت ها و زورگويى خانواده كنار بيايند.

خانم دانا سوياق اسلام شناس و روزنامه نگار در فرستنده العربيه در باره زنان جوانى كه در كافه هاى اينترنتى چت مى كنند مى گويد:
« حالا آن ها شروع كرده اند درباره سياست و مذهب نيز گفتگو كنند. چيزى كه تا پيش از اين در دنياى عربى تابو محسوب مى شد. اين موضوع بسيار جالبى است. اغلب براى اين زنان راحت تر است كه به بحث و گفتگو در مورد مسائلى بپردازند كه مورد توجه ديگران نيز قرار دارند. اينترنت در اين مورد امكان بسيار خوبى است. موضوعات فقط به عرب بودن يا نبودن خلاصه نمى شود، بلكه همچنين مسائل شخصى و بويژه مسائل خانوادگى و اجتماعى مورد توجه اند.»

آلبرت هوفهاينس اسلام شناس آلمانى معتقد است كه در كشورهاى عربى نسل زنان جوانى رشد مى كند كه مرزبندى خود را با كشورهاى غربى و وسايل ارتباط جمعى غربى، در عين حال با نسل والدين خود، با اعتماد به نفس كامل بوجود مى آورد. اين نسل با پويايى درونى خود، منعكس كننده موقعيت فعلى جامعه عرب است. موقعيتى كه شايد بيشتر اميدوارى براى آينده بوجود مى آورد تا دلسردى.