سینمای ایران؛ خندیدن به هر چیز و به هر قیمت

خانه‌ سینمای ایران که اکثریت تمام دست‌اندرکاران این صنف را در برمی‌گیرد برگزیدگان یک سال سینمای کشور را انتخاب و در جشن بزرگی معرفی می‌کند. با اعلام اسامی نامزدان نهمین دوره‌ی این نهاد پنج فیلم از میان ۵۰ فیلم سینمایی راهی مرحله‌ی نهایی شده‌اند تا یکی از آنها عنوان بهترین فیلم سال را از آن خود کند. برگزیدگان رشته‌های مختلف شامگاه شنبه ۱۹ شهریور ماه در جشنی که در تالار وحدت برگزار می‌شود اعلام خواهند شد.

خانه‌ی سینما جشن خود را هر ساله حول و حوش ۲۱ شهریور برگزار می‌کند که روز سینما تعیین شده است. هشتمین جشن سینما سال گذشته با جنجالهای فراوانی همراه بود و بازداشت اعضای هیات مدیره‌ی این خانه را به دنبال داشت. سال گذشته برخی از روزنامه‌های محافظه‌کار، از جمله روزنامه‌های کیهان، با انتشار گزارشهایی از این جشن رفتار برخی از حاضران، به ویژه پوشش خانمها را مغایر با شئونات اسلامی خوانده بودند.

در پی انتشار این مطالب اعضای هیات مدیره‌ی این نهاد به عنوان برگزارکنندگان جشن احضار و رئیس هیات مدیره، ابوالحسن داوودی، بازداشت شد.. این ماجرا موجب اعتراض بسیاری از اصحاب سینما و حتا رئیس جمهور وقت، خاتمی شد که اعلام کرد اینگونه برخورد با هنرمندان «جز سست کردن پایه‌های اجتماعی حکومت تاثیری نخواهد داشت». متعاقب این وقایع اعضای هیات مدیره‌ی خانه سینما در تصمیمی مشترک از سمت خود کناره گرفتند.

رابطه‌ی خانه سینما، که اصناف مختلف سینمایی را دربرمی‌گیرد، با خبرگزاریها و مطبوعات هم در ارتباط با این واقعه و هم به دلایل دیگر همیشه رابطه‌ای دوستانه و صمیمانه نبوده و گاهی با مناقشه‌هایی همراه بوده است. خبرگزاری جمهوری اسلامی (روز یکشنبه ۱۳ شهریور) در همین ارتباط و با اشاره به پیشینه‌ی این مناقشه‌ها، به نحوه‌ی برگزاری نشست خبری این نهاد اعتراض می‌کند که در آن فقط از دو خبرگزاری دعوت به عمل آمده بود. این خبرگزاری به «رفتار گزینشی» هیات مدیره و تلقی آنها از نقش رسانه‌ها معترض است و خواهان «ايجاد تعامل منطقی با رسانه‌ها و اطلاع‌رسانی شفاف» شده است.

گزینشهای مسئولان خانه سینما، شاید همانطور که هر گزینشی و در هر نهادی، همواره مورد اعتراض عده‌ای قرار گرفته است؛ این اعتراضها نحوه‌ی داوری و انتخاب برگزیدگان را همانقدر هدف قرار می‌دهد که شیوه‌ی انتخاب شرکت‌کنندگان و میهمانان جشنها را. خانه سینما برای داوری اقدام به تشکیل یک آکادمی کرده که سینماگران با سابقه در آن عضو هستند. اعضای این آکادمی از یک هفته پیش از برگزاری جشن به دیدن فیلمها و ارزشگذاری آنها دعوت شده‌اند.

روز چهارشنبه اسامی پنج نامزد نهایی در رشته‌های مختلف اعلام شد تا از میان آنها یکی را به عنوان بهترین برگزیده شود. انتخاب بهترین فیلم سال بیشتر از بقیه‌ی انتخابها مورد توجه تماشاگران است. پنج نامزد این رشته عبارتند از فیلمهای «خیلی دور خیلی نزدیک»، «دوئل»، «گیلانه»، «کافه ترانزیت» و «ماهمه خوبیم». در این میان شانس فیلم «خیلی دور، خیلی نزدیک» از همه بیشتر است که در ۱۳ رشته نامزده دریافت جایزه‌ است و نظر طیفهای مختلف از تماشاگران و سینماگران تا سیاستمداران و دولتیها را جلب کرده است. بسیاری این فیلم را اثری متفاوت ارزیابی می‌کنند که از بازی «با احساسات سطحی تماشاگران» پرهیز می‌کند. ظاهرا تاکید بر این نکته به این دلیل است که در سالهای گذشته شاهد رشد روزافزون فیلمهای عامه‌پسند و مبتذل بوده‌ایم که ضمنا بیشترین تماشاچی را نیز به خود جذب می‌کنند.

بسیاری از منتقدان سینمای ایران نسبت به آنچه گسترش ابتذال و شیوع فیلمهای سطحی عنوان می‌شود ابراز نگرانی می‌کنند. آمار مربوط به فروش فیلمهای امسال حکایت از آن دارد که رکوردداران گیشه فیلمهایی چون «شارلاتان» و «بله برون» هستند که از فیلمهای کمدی نازل و بدساخت و سطحی محسوب می‌شوند. نگرانی برخی از منتقدان از آن است که چنین فیلمهایی در رواج ساده‌پسندی، و توفیق مالی آنها در تشویق تهیه‌کنندگان به ساختن فیلمهای مبتذل، چنان موثر باشد که سینمای ایران را به قهقرا بکشاند. اغلب ناظران معتقدند در سالهای اخیر کیفیت فیلمهای فارسی تنزلی فاحش داشته است.

برخی از اعضای خانه‌ی سینما که در انتخاب پنج نامزد نهایی دخالت داشته‌اند، در گفتگو با هفته نامه‌ی سینما، کارنامه‌ی یکساله‌ی سینمای ایران را ضعیف و نازل ارزیابی می‌کنند. محمدعلی نجفی، کارگردان، معتقد است «نتایج فعالیت یکساله‌ی سینمای ایران متوسط بود.» همایون اسعدیان، کارگردان، نیز اعتقاد دارد «در جمع‌بندی نهایی به نتیجه‌ی تاسف‌باری رسیدیم. این که برای پنج نامزد در هر رشته هم مشکل می‌توان افرادی را مشخص کرد.» و فرزاد موتمن، کارگردان، می‌گوید: «آثار در یک نگاه کلی ضعیف بود و برازنده‌ی یک سال سینمای ایران نبود».

رفته رفته فیلمهای کمدی، حتا کمدیهای مبتذل، همواره در صدر پرفروشهای سینمای ایران قرار دارند. پس از «سگ‌کشی» بهرام بیضایی در سال ۱۳۸۰، از معدود فیلمهای غیرکمدی پرفروش در چهار سال اخیر فیلم «دوئل» بوده است. البته این فیلم چنان پرهزینه بوده که پرفروشی متعارف تنها بخشی از هزینه‌های آن را جبران می‌کند. به گفته‌ی دست‌اندرکاران این فیلم که ساختنش بیش از پنج میلیارد تومان خرج برداشته نزدیک به ۳۰۰ میلیون تومان صرف تبلیغات کرده که تقریبا تمام فروش آن در تهران بوده است. بسیاری از فیلمهای «کمدی» این سالها با نیمی از این پول ساخته می‌شوند و درآمدی سرسام‌آور دارند. سالنهای سینماهای تهران مالامال از انبوه جمعیتی است که دیدن فیلم یکی از مهمترین تفریحات‌شان محسوب می‌شود و حاضران با هر پیچ و تاب بدن بازیگر و هر بازی کلامی قهقه سر دهند.

شاید یکی از دلایل این رونق، رواج ساده پسندی از طریق برنامه‌ها و سریالهای تلویزیونی است که با توجه به مشکلات زندگی، تفریحی ارزان و بی دردسر برای شبهای شهروندان فراهم کرده‌اند. انگار «به هر چیز و به هر قیمت خندیدن» شعار تولیدات تلویزیونی و سینمایی این سالها شده که مردم نیز با جدیدت هر چه تمامتر در راه تحقق آن می‌کوشند.

بهزاد کشمیری‌پور، گزارشگر صدای آلمان در تهران