شاهرخ خان، قطعه‌اى كليدى از پازل هزار رنگ باليوود
۱۳۸۷ مرداد ۷, دوشنبه
محبوبیت فیلمهاى هندى در کشورهاى آسیایى، خاورمیانه، از جمله ایران و حتى کشورهاى شمال آفریقا، سابقه‌‌اى طولانى دارد. شاید این مسئله از برخى تشابهات و نزدیکى‌هاى فرهنگى سرچشمه مى‌گیرد، اما در اروپا وضع تا اندازه‌اى متفاوت است و تنها استثنا بریتانیاست که پیوندى تاریخى با هند دارد. در دوران اخیر تب داغ موسیقى هندى و فیلمهاى به اصطلاح بالیوودى بعضى از کشورهاى اروپایى از جمله آلمان را فرا گرفته است.
تا چند سال پیش، شاید تنها بعضى از فیلمهاى هنرى هندى موفق مى‌شدند به بازار آلمان راه پیدا کنند و در سینماهاى کوچک به روى پرده بیایند، اما حال فیلمهاى بالیوودى از لحاظ محبوبیت جهشى درخور توجه داشته‌اند و در چند شبکه تلویزیونى آلمان، جایگاهى خاص پیدا کرده‌اند و همین‌طور هم جزئى از برنامه سینماهاى آلمان شده‌اند. دى وى دى فیلمهاى هندى که تا مدتى پیش فقط از طریق اینترنت و بعضى مغازه‌هاى هندى قابل تهیه بود، امروز دیگر در اکثر دى وى دى فروشى‌ها عرضه مى‌شود و حتى خیلى از ویدئوکلوب‌ها هم بخشى را به فیلمهاى هندى اختصاص داده‌اند.
از اولین نمایش تا اولین ستاره
اولین نمایش فیلم در هند در روز هفتم ژوئیه سال ۱۸۹۶، یعنى یکصد و ده سال پیش در هتل واتسون در بمبئى صورت گرفت. در سالهاى بعد نیز به طور مرتب فیلم‌هایى به نمایش در مى‌آمد. در سال ۱۸۹۹ اولین فیلم هندى به نمایش درآمد، فیلمى مستند که تصاویرى از مبارزه دو کشتى‌گیر را نشان مى‌داد. در روز ۲۱ آوریل ۱۹۱۳، اولین فیلم سینمایى هندى به اسم راجا هاریشچاندرا در حضور تماشگرانى برگزیده اکران شد که داستان آن برگرفته از اسطوره‌هاى هند بود.
سالهاى ۱۹۱۳ تا ۱۹۳۰ دوران فیلمهاى صامت است. گفته مى‌شود که در طول این سال‌ها ۱۲۰۰ فیلم صامت ساخته شده که البته اکثر آنها از بین رفته‌اند. سال ۱۹۳۱، سال تولد اولین فیلم ناطق هندى است، فیلمى به اسم Alam Ara (نور جهان) که موسیقی در آن نقشى مهم برعهده داشت، از همان موقع بود که عنصرى به فیلمهاى هندى اضافه شد که هنوز هم نقشى مهم و حتى تعیین کننده ایفا مى‌کند: موسیقی و آواز.
در سال ۱۹۴۷ کشور هند به استقلال دست پیدا کرد و این تغییر و تحولات اساسى، تاثیرى بسزا هم بر سینماى این کشور گذاشت. از اکران اولین فیلم ناطق هندى تا آخرین دوران استعمار بریتانیا، اکثر فیلمهاى هندى به شخصیت‌هاى اسطوره‌اى مى‌پرداختند و یا فیلمهاى اکشن بودند. اما بعد از کسب استقلال و همچنین در آخرین سالهاى حضور انگلیس در هند، مضمون‌هاى سیاسى هر روز اهمیت بیشترى پیدا کردند و یافتن جواب این سوال که هند و هویت هندى چیست به یکى از مشغله‌هاى ذهنى فیلمسازان بدل شد. صاحبنظران سالهاى بین ۱۹۴۷ و ۱۹۶۹ را دوران طلایى سینماى هند مى‌دانند و ستاره این دوران هم از دید آنها، تهیه کننده، کارگردان و هنرپیشه‌اى است که اسمش براى خیلى از ما آشناست: راج کاپور.
تولد "بالیوود"
با شروع دهه هفتاد میلادى، دوران ملودرام‌هاى پر از صحنه‌هاى رقص و آواز هم کم‌کم به سر رسید و فیلمهاى عاشقانه و رمانتیک، جایشان را به فیلمهاى اکشن و پرهیجان دادند که بیشتر حول و حوش خشم و غضب مردهاى جوان و مسئله انتقام جویى دور مى‌زدند. در سال ۱۹۷۱، هند به بزرگترین تولید کننده فیلم در جهان بدل شد و همین زمان هم بود که اسم بالیوود را روى سینماى این کشور گذاشتند؛ ترکیبى از دو کلمه "بمبئى" و "هالیوود" که در مجموع به معناى رقیبى براى سینماى آمریکاست.
در همان سال بیشتر از ۴۰۰ فیلم در هند ساخته شدند و اسم آمیتاب باچان ستاره بزرگ سینماى هند هم در همین دوران بر سر زبانها افتاد. یکى از نمونه‌هاى بارز این دوران، فیلمى است به اسم زنجیر، محصول سال ۱۹۷۳ که آمیتاب باچان در نقش پلیسى عدالت‌طلب ظاهر شده است که در دوران کودکى شاهد قتل پدر و مادرش بوده و بعدها به کمک دوستش و زنى که عاشق اوست، از کسى که یتیمش کرده، انتقام مى‌گیرد. به طور کل فیلمهاى این دوره جوابى بود به ناآرامى‌هاى سیاسى و خشونت روزافزون در شهرهاى بزرگ، جوى که در واقع قهرمان مى‌طلبید.
یکى دیگر از فیلمهاى معروف این دوره هم فیلم شعله است؛ محصول سال ۱۹۷۵ با بازى آمیتاب باچان که طبق یکى از نظرسنجی‌هاى انجام شده در هند خیلى از شرکت کنندگان در این نظرسنجى اعتراف کرده‌اند که این فیلم را دست کم ۵۰ بار دیده‌اند.
ورود بالیوود به آلمان
شروع دهه نود میلادى، شروع تغییر و تحولات سیاسى در سراسر جهان بود. فروپاشى شوروى سابق که یکى از شریکان مهم چین محسوب مى‌شد، باعث گشایش سیاسى، اقتصادى هند شد و این مسئله روى فیلمهاى این کشور نیز تاثیر بسزایى گذاشت. دوران خشونت و انتقام‌جویى در فیلمها به پایان رسید و درامهاى خانوادگى و فیلمهاى موزیکال پر زرق و برق به پرده سینماهاى هند برگشت.
شبکه تلویزیونى آر تى ال دو (װ RTL) در آلمان، به موقع به جذابیت فیلمهاى هندى پى برد و از چهار سال پیش تا به حال، به طور مرتب فیلمهاى صنعت بالیوود را پخش مى‌کند. شروع این حرکت با فیلم معروف Kabhi Khusi Kabhie Gham چه در خوشى و چه در غم بود که چهار سال پیش در سینماهاى آلمان روى پرده رفت، اما آنطور که باید و شاید مورد استقبال قرار نگرفت.
یکى از دلایل اصلى استقبال نکردن آلمانی‌ها از فیلم «چه در خوشى چه در غم» این بود که این فیلم سه ساعت و نیمه، با زیرنویس نمایش داده شد و در آلمان هم فیلم‌هایى که با زیرنویس روى پرده مى‌روند، فیلم‌هایى هنرى هستند که معمولا در سالنهایى کوچک و با گنجایش کم اکران مى‌شوند. از همین رو هم طبیعى است که کمتر کسى حاضر است تا سه ساعت روى صندلى سینما بنشیند و فیلمى را با زیرنویس تماشا کند.
کانال آر تى ال دو، اما حساب شده عمل کرد و این فیلم محبوب و پرخرج تاریخ سینماى هند را در نسخه‌اى دوبله شده پخش کرد. البته کار دوبله این فیلم به آلمانى چندان ساده هم نبود و سه ماه و نیم به طول کشید، چون در بسیارى از صحنه‌ها، داستان از یک گفت‌وگوى ساده به یک ترانه بدل مى‌شود و باید ظرافت خاصى به خرج داد تا این انتقال و جهش‌ها به خوبى صورت بگیرند.
نکته درخور توجه دیگر براى روى آوردن شبکه‌هاى تلویزیونى آلمان به فیلمهاى هندى، ارزان بودن حق پخش محصولات سینمایى هند است که معمولا بر رقمى بین ۱۰ تا ۱۲ میلیون دلار بالغ مى‌شود و این مبلغ به مراتب کمتر از آن چیزیست که کانال‌هاى تلویزیونى براى ساخته‌هاى هالیوودى باید بپردازند.
شاهرخ خان، کارت ویزیت سینماى هند
دیدن آلمانى‌هایى که شعرهاى فیلمهاى هندى را مى‌خوانند، آن هم به زبان اصلى این روزها در آلمان چندان هم عجیب نیست، یا مجله‌هایى به زبان آلمانى که فقط مختص اخبار داغ بالیوود است آن هم با ضریب بالاى شاهرخ خان چون این هنرپیشه ۴۳ ساله هندى طرفداران زیادى در این کشور دارد. هنگامى که شاهرخ خان به برلیناله آمد، استقبالى که از او شد دست کمى از استقبالى که از هنرپیشه‌هاى هالیوودى مى‌شود، نداشت که این امر حتى براى خود او نیز تعجب برانگیز بود: « وقتى به من گفتند که در عرض بیست دقیقه تمام بلیط هاى فیلم فروش رفت، فکر کردم نکند اسم فیلم را اشتباهى گرفته‌اند! اما واقعا این نکته مرا بسیار تحت تاثیر قرار مى‌دهد زمانى که مى‌بینم آلمانى‌ها این اندازه به فیلمهاى من علاقه دارند.»
تعداد کتاب‌هایى هم که به زبان آلمانى درباره بالیوود منتشر شده‌اند، درخور توجهند. به تازگى کتابى به بازار آمده با نام "شاهرخ خان، سلطان هالیوود" که در واقع بیوگرافى این هنرپیشه هندى است. البته این تنها فیلمها و زندگى شاهرخ خان نیست که مورد توجه است، بلکه دانستن اینکه او به چه غذاهایى بیشتر از همه علاقه دارد هم باعث شده تا کتاب آشپزى، حاوى دستور غذاهاى مورد علاقه شاهرخ خان هم براى فروش عرضه شود.
تمام این موارد دلیل خوبى شده‌اند تا شاهرخ خان را سفیر سینماى هند دانست: « من مى‌خواستم فیلمى براى تماشاچیان غربى بسازم، آنهایى که به فیلمهاى هندى مى‌خندند و بهشان بگویم که نگاه کنید من خودم هم به این فیلمها مى‌خندم. فکر نکنید که شما بهتر هستید. مى‌گویید فیلمهاى هندى پر سر و صدا هستند یا اینکه اینها همیشه شلوارهاى گشاد مى‌پوشند با جلیقه. نه اینطور هم نیست، ما خودمان هم به این واسطه با خودمان شوخى مى‌کنیم، به فیلمهایمان مى‌خندیم، مى‌دانیم که هنرى نیستند یا پر سرو صدا هستند اما مى‌دانید ما بهشان افتخار مى‌کنیم. ملتى که نتواند به خودش بخندد، سقوط مى‌کند.»
در آسیا شاهرخ خان بنا بر آمار مجله تایم سه میلیارد طرفدار دارد که این یعنى نصف جمعیت کره زمین! بنابراین چنانچه زمانى گذارتان به بمبئ افتاد، متعجب نشوید اگر یک آلمانى را دیدید که براى دیدن سلطان بالیوود جور سفر به هندوستان را کشیده است.