شطرنج؛ بازی شاهزادگان ایرانی
۱۳۹۰ خرداد ۳, سه‌شنبه
تا به حال پژوهش‌های زیادی درباره پیدایش شطرنج صورت گرفته است. اما هنوز نتیجه‌ای قطعی در مورد اصالت بازی شطرنج وجود ندارد. در این میان بیشتر از هر کشور دیگری از هند، ایران و همینطور چین به عنوان محل ابداع بازی شطرنج یاد می‌شود. زمان ابداع بین قرن سوم تا قرن ششم میلادی تخمین زده می‌شود. با توجه به اسناد موجود در دست محققان، احتمال این‌که بازی شطرنج توسط یک فرد و در زمانی مشخص ابداع شده باشد بسیار کم است.
سرچشمه شطرنج از هند؟
عده‌ای معتقدند که بازی شطرنج نخستین بار در هند در قرن ششم میلادی ابداع شده است. نام این بازی در آن زمان چتورانگه به معنی "چهار دست" بوده است. این نام به چهار دسته‌ی پیاده‌نظام، سواره‌نظام، فیل‌های جنگی و ارابه‌ها در آرایش نظامی اشاره دارد. هر یک از این ارکان نظامی توسط مهره‌های چهارگانه‌ی پیاده، اسب، فیل و رخ روی صفحه‌ای هشت در هشت اجرا می‌شده است.
این دسته از محققان بر این باور هستند که بازی شطرنج احتمالا از طریق هند به ایران راه یافته و پس از مدتی تبدیل به یکی از بازی‌های رایج میان شاهزادگان و اشراف‌زادگان ایرانی شده است. در زمان ساسانیان نام بازی به "چترنگ" تغییر کرده و قوانین بازی تکامل یافته است.
بازیکنان ایرانی هنگامی که قصد حمله به مهره‌ی شاه رقیب خود را داشتند، این قصد خود را با گفتن واژه "شاه" اعلام می‌کردند. آنها همچنین از اصطلاح "شاه مات" برای زمانی استفاده می‌کردند که موفق می‌شدند مهره‌ی شاه رقیب را در شرایطی قرار دهند که دیگر راهی برای فرار از حمله نداشته باشد. این واژه‌ها همچنان در بازی شطرنج وجود دارند و همراه با آن به کشورهای دیگر نیز راه یافته‌اند.
اسناد کهن ایرانی در مورد شطرنج
در عین حال برخی نیز اعتقاد دارند که شطرنج نخستین بار درایران ساخته شده است. محققان هنوز نتوانسته‌اند به طور قطعی ثابت کنند که سرچشمه بازی شطرنج از کجا بوده است.
با این وجود مدارک موثقی وجود دارند که از سابقه‌ی دیرین شطرنج در ایران حکایت می‌کنند. به طور مثال در کتاب "کارنامه اردشیر بابکان" که در زمان حکومت سلسله ساسانی برایران به زبان پارسی میانه نوشته شده، از شطرنج به عنوان یکی از هنرهای اردشیر بابکان یاد شده است. در این کتاب آمده است: «اردشیر به فر خدای در چوگان، سواری، چترنگ و شکار برتری یافت.»
این نوشته یکی از کهن‌ترین اسناد مکتوب است که در آن به بازی شطرنج اشاره شده است. به همین دلیل عده‌ای آن را دلیل بر ابداع شطرنج توسط ایرانیان می‌دانند.
رواج شطرنج در اروپا
شطرنج پس از حمله اعراب به ایران وارد جهان عرب شد و از این طریق نیز به اروپا راه یافت. احتمالا نخستین آشنایی اروپائیان با بازی شطرنج در زمان سلسله عثمانی و در استانبول بوده است. در اروپای قرون وسطا تسلط به بازی شطرنج یکی از توانایی‌های برجسته‌ی شوالیه‌ها محسوب می‌شده است.
در اواخر قرن پانزدهم میلادی قوانین شطرنج به طور بارزی تغییر یافت و در همین برهه بازی شطرنج به تدریج به سبک امروزی خود نزدیک شد و در طی قرن‌های بعد روز به روز به طرفداران آن افزوده شد، به طوری که این بازی در قرن نوزدهم تبدیل به یکی از محبوب‌ترین و رایج‌ترین بازی‌های مردمی در اروپا شده بود.
AZ/JT