شكل‌گيرى كتابهاى جيبى در آلمان
۱۳۸۵ دی ۷, پنجشنبه
اگر «كورت توخولسكى» زنده مى‌ماند، قطعن از نمونه‌هاى اوليه كتابهاى جيبى مدرن خوشش مى‌آمد (توخولسكى، روزنامه‌نگار و نويسنده دمكرات، ضد جنگ و ضدفاشيسم آلمان بود كه در سال ۱۹۳۵، دوسال بعد از روى كار آمدن رژيم هيتلر خودكشى كرد). كتابهاى زمان توخولسكى به اندازه‌اى بود كه در دست به خوبى جا نمى‌گرفت، درست مثل روزنامه و كاغذ آن هم نازك بود اما ۵۰ فنيگ (نيم مارك) قيمت داشت. به علت گرانى اين كتابها، يكى از خوانندگان آنها كه دانش‌آموز سال آخر دبيرستان بود، در سالهاى آغازين دهه ۳۰ در نامه‌اى به توخولسكى به عنوان نويسنده نوشت: «اميدوارم كتابهاى شما ارزانتر شوند و شما درجا سكته كنيد!» در واكنش به اين نامه، توخولسكى به ناشرش نوشت: «آقاى روولت گرامى، آقايان ناشر، لطفن كتابهاى مرا ارزان كنيد!»
متأسفانه توخولسكى آنقدر زنده نماند تا ببيند كه ناشرش، «هاينريش ماريا لديگ روولت» بعد از جنگ جهانى دوم نه خيلى از روى ميل ولى مجبور شد تا راه‌حلى براى اين مسئله بيابد. در طول جنگ، بسيارى از ماشينهاى چاپ از بين رفته بودند، كاغذ كمياب بود و اغلب مردم پولى براى خريد كتابهاى گران نداشتند. لديگ روولت، شروع به چاپ كتاب از كاغذ روزنامه و توسط ماشينهاى چاپ روتاتيو كرد. يكى از كتابهاى توخولسكى به نام «قصر گريپس‌هولم» هم جزو اين اولين نمونه‌ها بود. سال ۱۹۴۶، روولت، كتابهاى چاپ روتاتيو را در يك تيراژ ۱۰۰ هزارتايى به بازار آلمان آورد: شروع يك موفقيت بزرگ.
رمانهاى روتاتيو روولت، جنجال آفريدند
سال ۱۹۵۰ زمانى كه كاغذ ديگر كمياب نبود، اولين سرى از كتابهايى كه امروزه به نام كتاب جيبى شناخته مى‌شوند، به بازار آلمان آمدند. بعد از سفر روولت به آمريكا در سال ۱۹۴۹ و ديدن بازار خوب كتابهاى جيبى در آنجا، او تصميم گرفت اين مدل را به آلمان بياورد. رمانهاى روتاتيو روولت كه به اختصار «رو‌رورو» خوانده‌شده و از روى الگوى آمريكايى چاپ شده بودند، به سرعت به فروش رفتند. اگرچه در آلمان قبل از جنگ جهانى دوم هم كتابهاى جيبى منتشر شده بودند اما بعد از جنگ، روولت به عنوان پيشگام اين كتابها براى همه شناخته شد. اين كتابها به علت صحافى چسبى، بسيار محكم بودند و همانگونه كه نامشان مى‌گفت در هر جيبى جا مى‌گرفتند، مى‌شد آنها را از كيوسك سر خيابان خريد، هر ماه به صورت دنباله‌دار و شماره خورده منتشر مى‌شدند، تيراژشان بالا بود و قيمتشان ارزان.
«اوته شنايدر» استاد خصوصى انستيتو مطالعات كتاب در دانشگاه ماينز، مى‌داند چرا كتابهاى جيبى موفقيت بزرگى به دست آوردند: « شعار روولت اين بود: حروف هرچه بيشتر روى كاغذ هرچه كمتر. اين براى خوانندگان يك هيجان بزرگ بود. در زمان هيتلر، خوانندگان گرسنه نگه داشته شده بودند در نتيجه بعد از جنگ، به طرف كتابهايى كه در حكومت نازيها ممنوع بود، هجوم آوردند.»
تنها در ماه اكتبر سال ۱۹۵۰، ۶۲۰ هزار جلد كتاب جيبى به فروش رفت و دوسال بعد، اين رقم به ۳ميليون رسيد. هر سال ناشران بيشترى دست به چاپ كتابهاى جيبى مى‌زدند از جمله فيشر و اولمن اما خيلى از آنها بيشتر از يكسال دوام نياوردند. در پايان دهه ۵۰ علاوه بر رمان، كتابهاى غيرداستانى هم به خيل كتابهاى جيبى پيوستند. ولى كتابفروشان و منتقدان فرهنگى، همچنان اين كتابها را نقد مى‌كردند. كتابفروشان به خاطر ارزانى كتب جيبى، نگران از دست دادن سودشان بودند. منتقدان اما از اين هراس داشتند كه خواننده، كتاب را به خاطر ظاهر رنگى و جذابش بخرد و نه محتواى آن. به جز اين، با تبليغ سيگار كه روى كتابهاى جيبى چاپ مى‌شد تا قيمتش را پايين نگه دارد نيز، موافق نبودند. با همه اينها خوانندگان به اين كتابها علاقمند ماندند. در سالهاى ۱۹۷۰ كتابهاى جيبى بيشتر تثبيت شدند و هميشه طيف متنوعى از علاقه‌مندان به اين كتابها وجود داشت.
امروزه رقابت براى انتشار كتب جيبى بسيار زياد است. با اينكه فروش كتابهاى گويا بر روى سى‌دى يا از طريق اينترنت، هرروز بيشتر مى‌شود، در سپتامبر ۲۰۰۶، فروش كتابهاى جيبى در مقايسه با سپتامبر ۲۰۰۵، شش درصد بيشتر بود. دو‌سوم فروش سال ۲۰۰۵ نيز متعلق به كتابهاى جنايى و رمان بود.
كتاب جيبى، كتاب دور انداختنى نيست
تنها انتشاراتى روولت تا به امروز ۶۰۰ ميليون كتاب جيبى فروخته است. شنايدر معتقد است كه روولت در يكجا اشتباه كرد: «روولت برنامه‌ريزى كرده بود كه كتاب جيبى يك كتاب مصرفى است اما با اين حال، آلمانيها اين كتابها را به جاى اينكه دور بيندازند، در قفسه خانه‌شان جمع مى كنند.» و در آخر اينكه امروز يك كتاب جيبى ۵۰ فنيگ قيمت ندارد اگرچه توخولسكى دوست داشت اينگونه باشد.
ميترا شجاعى