"قصر آب‌نباتی" ادبیات ترکیه
۱۳۸۷ مهر ۲۱, یکشنبه
شصتمین دوره‌ی نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت، بین ۱۵تا ۱۹ اکتبر در این شهر برگزار میشود. "کشور مهمان" این دوره از نمایشگاه، کشور ترکیه است. بنگاه‌های انتشاراتی آلمانی، در یک سال گذشته کوشیده‌اند با ترجمه و معرفی نویسندگان معروف و کمتر معروف این کشور، تصویری همه‌سویه از صحنه‌ی ادبیات این کشور به‌دست دهند. یکی از این نویسندگان، الیف شفق نام دارد که آثارش اغلب در صدر فهرست پرفروش‌ترین کتاب‌ها قرار می‌گیرند. رمان "قصر آب‌نباتی" او، یکی از برجسته‌ترین آثار ادبی این سرزمین است که از سوی "نشر آیش‌بورن" در این نمایشگاه معرفی میشود.
یک خط افقی، یک خط عمودی و یک دایره. با این اشکال هندسی، رمان جدید نویسنده‌ی اهل ترکیه، الیف شفق، آغاز میشود. خط افقی، نشان واقعیت است، خط عمودی علامت دروغ و دایره نمایانگر توهم و تخیل. رمان فوق‌العاده‌ی الیف شفق به نام "قصر آب‌نباتی"، بر پایه‌ی این سه شکل هندسی بنا شده است. در این ساختار، دایره، نقش مهمی بازی می‌کند. زیرا این شکل هندسی، از ویژه‌گی‌های خاصی برخوردار است که با شیوه‌ی بازگویی راوی داستان، هم‌خوان است: «آدم می‌تواند از هر نقطه‌ی غیرمشخصی وارد این دایره شود. چون دایره، نقطه‌ی شروع خاصی ندارد، همان‌طور که سر حد و نقطه‌ی پایان مشخصی هم ندارد.» با این توضیحات ریاضی‌وار درباره‌ی خواص اشکال هندسی، سمت و سوی رمان هم مشخص میشود؛ سمت و سویی که در مقاطع خاصی چند شاخه می‌گردد.
آغاز داستان
داستان در اول ماه مه سال ۲۰۰۲، ساعت ۱۲ و ۲۰ دقیقه‌ی ظهر آغاز میشود. در این ساعت یک کامیون سنگین از یکی از خیابان‌های اصلی استانبول به یک خیابان فرعی می‌پیچد، از کنار ۵۰۰ تظاهرکننده و حدود ۱۳۰۰ مامور پلیس می‌گذرد، با یک ساعت و ۴۵ دقیقه تأخیر به مقصد خود می‌رسد و در مقابل قصری نیمه ویران می‌ایستد: قصر آب‌نباتی. این قصر سال‌ها پیش به دست یک ژنرال مهاجر روسی، بر روی دو گورستان قدیمی شهر استانبول ساخته شده است. همه‌ی شخصیت‌های رمان به این نقطه وصل می‌شوند. در آغاز رمان هم همگی در آن نقطه جمع شده‌اند، چون با مسئله‌ی بسیار بزرگی دست به‌گریبانند که حل آن به مأموریت راننده‌ی کامیون مربوط میشود. با انداختن نگاهی به تابلوی روی کامیون، می‌توان به وظیفه‌ی راننده پی برد. روی تابلو نوشته شده: "هر نوع تمیزکاری، مبارزه با شپش، سوسک، کک، ساس، مورچه، عنکبوت، حشره، موش و سایر آفات، از هر قسم". این آفات موذی، در تمام گوشه و کنار قصر آب‌نباتی، لانه کرده‌اند.
"آدم‌های آفت‌زده"
در چنین محیط آلوده و انزجار‌آوری، انواع و اقسام آدم‌های عجیب و غریب هم زندگی می‌کنند: یک دانشجوی پزشکی که با حیوانات بهتر می‌تواند کنار بیاید تا با انسان‌ها. او دائم در حال کشیدن ماری‌جوآناست و قصد دارد، خودکشی کند. یک پرفسور فلسفه که با مسائلش با عرق‌خوری و کشیدن پی‌در‌پی سیگار روبرو میشود و با بهترین دوست همسرش، رویهم‌ریخته است. یک زن زیبای جوان که به او "نشمه‌ی آبی‌رنگ" می‌گویند و درد و رنج زندگی را تنها می‌تواند با زخمی‌کردن خود با چاقو تحمل کند. یک زن حشره‌شناس روسی که با یک هنرمند بی‌چیز ترک ازدواج کرده و تنها می‌تواند دنیای انسان‌ها را بر حسب نظم جهان حشرات تعریف کند و دریابد. یک خانم محترمه به نام "خاله مادام" که خود را در تاریکی گذشته‌ها، زنده‌تر حس می‌کند . یک "سرای‌دار" مذهبی متعصب که با داستان‌های هولناکش در باره‌ی جن و موجوداتی از این قبیل، روح نوه‌هایش را مسموم می‌کند. دوقلوهایی به نام کمال و جلال هم در این "قصر" زندگی می‌کنند که مطلقاً از هیچ نظری با هم شباهت ندارند. این دو در طبقه‌ی اول قصر، یک سالن سلمانی دارند که در آن آسیاب غیبت‌ها و شایعه‌ها در باره‌ی اهالی قصر و محله، دائم در حال گردش است. این سلمانی، قلب پرتپش و تنش داستان است. برخی از ساکنان قصر، مهاجرانی هستند که از چهارگوشه‌ی جهان به این گوشه‌ی جهان پرتاپ شده‌اند و ویژگی‌های عجیب و غریب فرهنگ‌‌های خود را به همراه آورده‌اند.
هشدار ادبیات به سیاست
الیف شفق، در این سیاره‌ی کوچک پراز شگفتی، به مطالعه‌ی ژرف‌ترین ورطه‌های روان انسانی در جامعه‌ی کنونی ترکیه می‌پردازد. او با دیدی انتقادی به بررسی دنیای درون اجتماعی می‌نشیند که مملو از "آشغال و سوسک و تعفن" است و باید هر طور شده، "پاکسازی" شود. در غیر این‌صورت، هستی و مشروعیتش به خطر می‌افتد. این پیامی است که نویسنده در لابلای نثر درخشان و طنزآلود و شخصیت‌های محکوم به شکست و قابل‌ترحم داستانش می‌گنجاند: این جامعه باید بیش از هر چیز، با روابط سنتی حاکم بر آن بجنگد و با تاریخ و گذشته‌ی خود با نگاهی انتقادی روبرو شود.
این اولین بار نیست که شفق در آثارش، ادیبانه هشدار می‌دهد. پنجمین رمان او به نام "حرامزاده‌ای از استانبول" نیز حاوی چنین پیامی بود. به همین‌خاطر، شفق می‌بایست در برابر دادگاه از خود دفاع کند. چون به اتهام "توهین به شأن ترک‌بودن"، بر اساس ماده‌ی ۳۰۱ قانون مجازات ترکیه، تعقیب شده بود. یکی از شخصیت‌های خیالی این نویسنده‌ی ۳۷ ساله، در رمان "حرامزاده‌ای از استانبول" از کشتار جمعی مردم ارمنستان به دست ترک‌ها در جنگ جهانی اول سخن گفته بود. این موضوع، در ترکیه تابو است و اشاره به آن مجازات دارد. تاریخ رسمی ترکیه، کشتار جمعی مردم ارمنستان را نفی می‌کند.
در جریان داد‌رسی، تیراژ رمان "حرامزاده‌ای از استانبول" به زبان ترکی، به بیش از ۶۰ هزار نسخه رسید که در ترکیه، بسیار غیرعادی است. شفق در سپتامبر سال ۲۰۰۶ از اتهام "توهین به شأن ترک‌بودن" مبرا شد. او برائتش را در واقع مدیون فعالیت جناحی از دولت ترکیه است که خواهان نزدیکی بیشتر با اتحادیه‌ی اروپا ست. آن‌ها توانستند با اعمال نفوذ، با وجود معتبر بودن ماده ۳۰۱ قانون مجازات ترکیه، شفق را از مجازات معاف کنند.
تنها در عرصه‌ی ادب
شفق در صحنه‌ی ادبی ترکیه، که به دو گروه مهم تقسیم میشود، ظاهراً از حمایت هیچ جناحی برخوردار نیست. او نه به نویسندگان "پیشرفته" و نه "محافظه‌کار" این کشور تعلق دارد. گروه اول در آثارش "میراث عثمانی" را بیشتر به مثابه اصولی "کهنه و پوسیده" به نمایش می‌گذارد. این گروه از نویسندگان گرایش دارند، "ارزش‌های آتاتورکی یا معیارهای گروه‌‌های چپ" را در آثار خود برجسته کنند. نویسندگان محافظه‌کار، بر عکس، به ارزش‌های باقیمانده از "دوران عثمانی" با نگاهی نوستالژی و غیر انتقادی می‌نگرند.
شفق بین این "دوجبهه" قرار دارد. به قول معروف میان دو صندلی نشسته است و برای شخصیت‌های دوست‌داشتنی و گرفتار دربند رسم و آئین‌های بی‌رحمانه‌ی جامعه‌ی خود، شکل و شیوه‌های دیگری برای زندگی کردن سرهم می‌کند. با این‌که در زندگی ساکنان قصر آب‌نباتی، اتفاق ویژه‌ای رخ نمی‌دهد، با این حال، هر یک از آنان در پایان این رمان قوی ۴۸۰ صفحه‌ای، به کلی تغییر می‌کنند. شفق، وظیفه‌ی تصویر این دگرگونی‌ها را به عهده‌ی راوی داستان، که همان استاد فلسفه‌ی خیانت‌کار باشد، وا می‌گذارد. این راوی، ناگهان در میانه‌ی داستان، "از یک نقطه‌ی غیرمشخص، وارد دایره میشود" و با طنزی قوی، که با کشش پژو‌هش‌های روانکاوانه همراه است و نیروی ناشی از بازبینی رویدادهای اجتماعی آن را به پیش می‌راند، "واقعیت‌های جاری بر خط‌های افقی و دروغ‌های عمودی‌اش" را تعریف می‌کند. البته این راوی، یکی از آن ۵۰۰ تظاهرکننده‌ای است که در ابتدای رمان، کامیون "ضد آفت" از کنارش می‌گذرد. در پایان کتاب، با ظهور دوباره‌ی او، دایره‌ی روایت‌های شفق نیز به‌طور کامل بسته میشود.
الیف شفق در سال ۱۹۷۱ در اشتراسبورگ به دنیا آمد و کودکی و نوجوانی خود را پیش از آن که با خانواده به ترکیه برگردد، در اسپانیا گذرانده است. او مدرک دکترای خود را در رشته‌ی علوم سیاسی، از دانشگاه آنکارا دریافت کرده است. شفق مدتی در دانشگاه‌‌های میشیگان و آریزونا در ایالت متحده‌ی آمریکا تدریس می‌کرد. از او تا به حال دو کتاب "حرامزاده‌ای از استانبول" و "جنون مقدس" به زبان آلمانی منتشر شده است.