مبارزه یک «شاعر ناشر» با تحجر به یاری کلمات
۱۳۸۷ اردیبهشت ۱۰, سه‌شنبه
او برای نخستین بار به ایران سفر می‌کند؛ شاعری که در زمان حکومت صدام حسین مجبور به ترک میهن‌اش شد و در آلمان «مبارزه خود با تحجر» را به یاری کلمه‌ها ادامه داد. نخستین سفر المعالی به ایران، هم‌زمان مصادف است با بیست و پنجمین سالگرد تاسیس انتشاراتی «الجمل» که این «شاعر ناشر» آن را در شهر کلن آلمان بنیانگذاری کرد.
المعالی در شعر «بازگشت از جنگ» می‌نویسد:
«بی‌شمشیر بازآمد از جنگ
حیوانات وحشی گوشت اسب‌اش را میان خود تقسیم کردند
برای مشتی رطب سپر خویش را فروخت
و در حجره‌های قدیسان
که اینک ویرانه‌اند
رویاهایش به غارت رفت
در راه
بیماری و تب از پایش انداختند
و خاطره سبب شد تا او، بی‌خواب،
آنقدر بنگرد به ستاره
تا که محو شود»
خالد المعالی شاعر عراقی مقیم شهر کلن آلمان؛ شاعری است که کار دشوار دیگری را نیز به‌موازات ساختن شعر انجام می‌دهد: او مسئول انتشارات «الجمل» هم هست که اکنون ۲۵ سال از فعالیت‌اش می‌گذرد.
اما المعالی در درجه اول شاعر است. و شاید همین جستجوگری شاعرانه باعث شده تا او در کنار کار شعر، بنیانگذار موسسه‌ای انتشاراتی باشد تا بتواند در کنار نشر آثار نویسندگان مدرن عرب، آثاری را نیز که در جهان عرب‌زبان ناشناخته‌اند منتشر کند. در این جستجو، تجربه‌های شخصی شاعر نقش اصلی را ایفا می‌کنند؛ تجربه‌هایی که برای شاعری که دوران جوانی خود را در عراق دوران صدام حسین گذرانده، شاید در درجه اول آموزگار مبارزه با تحجر باشند.
خودش می‌گوید: «در واقع من درباره تجربه‌های شخصی خودم می‌نویسم. اینها مشاهداتی هستند که هر آدمی وقتی که به جهان می‌نگرد تلاش می‌کند که آنها را بنویسد. و همواره تجربه‌های جدیدی هم برای کشف کردن وجود دارند. این تجربه‌ها هم اغلب نگاشته می‌شوند. آدم نمی‌تواند بگوید حالا من در این مورد یا آن مورد می‌نویسم. من نویسنده‌ای مکانیکی نیستم.»
نگاهی گذرا به اتاق کار خالد المعالی تردیدی را در مورد عشق او به نشر کتاب باقی نمی‌گذارد. تمامی قفسه‌ها زیر بار کتاب چنان خم شده‌اند که هر آن، تصور شکستن آنها می‌رود. وقتی هم که جایی در قفسه‌ها باقی نمانده، کف زمین مسئولیت بقیه کتابها را بر دوش می‌کشد. عنوان کتابها عموما به آلمانی و عربی هستند. بر روی میز کار بزرگ «ناشر شاعر» هم انبوهی کاغذ صفحه‌کلید سه مانیتور را پوشانده است. در کنار اینها هم کاروانی از شترهایی چوبی، برنجی و سفالی در حرکت‌اند. اینجا قلب انتشارات «الجمل» است که خالد المعالی آن را ۲۵ سال پیش در شهر کلن آلمان بنیان نهاد.
المعالی در این مدت آثار بسیاری از شاعران و نویسندگان عرب را منتشر کرد. شاعر عراقی اینبار در کسوت ناشر، در مورد آثار منتشر شده از سوی انتشاراتی‌اش می‌گوید: «متن‌ها یا کتابهایی که ما منتشر می‌کنیم، متن‌هایی هستند که خود با علاقه می‌خوانیم. کتابهای انتشاراتی ما، و از جمله متن‌های خود ما هم، نوعی گزارش بوده‌اند. این انتشاراتی برای ما نوعی محل تلاقی و تجمع هم بود که در آنجا متن‌هایمان می‌توانستند راهی به سوی مخاطب بیابند. زیرا در آن‌زمان برای نویسندگان عراقی ضد صدام حسین دشوار بود که کتابهایشان را در جهان عرب منتشر کنند.»
خالد المعالی خود یکی از همین مخالفان رژیم صدام حسین بود. او در سال ۱۹۵۶ میلادی در شهر سماوه در جنوب عراق زاده شد و به قدرت رسیدن صدام حسین را در این کشور را تجربه کرد. در حکومت وحشت حزب بعث، به او اجازه تحصیل دانشگاهی داده نشد و نخستین مجموعه شعرش نیز که حاوی اشعاری انتقادی بود، مدت زمان کوتاهی پس از انتشار توقیف و ممنوع شد.
در ۲۳ سالگی، در سال ۱۹۷۹ میلادی از عراق گریخت و از طریق لبنان، ابتدا به پاریس رفت و از آنجا به آلمان آمد. المعالی از سال ۱۹۸۰ به عنوان نویسنده، مترجم و ناشر در شهر کلن زندگی می‌کند. در سال ۱۹۹۱، جایزه ادبی ایالت «نورد راین وستفالن» به خالد المعالی اعطا شد.
تازه سالها بعد، یعنی پس از سرنگونی دیکتاتوری صدام حسین بود که شاعر توانست به میهن‌اش بازگردد و با خانواده خود دیدار کند. اینکه در زادگاه المعالی چه می‌گذرد، موضوعی‌ست که شاعر از جمله از طریق متن‌هایی درمی‌یابد که خود در مقام ناشر از نویسندگان جوان عراقی به زبان عربی و آلمانی منتشر می‌کند. المعالی در این مورد می‌گوید: «آنجا نوعی برهوت است؛ برهوت فرهنگی، زیرا نوعی تحجر در زیست فرهنگی آنجا حاکم است، حتا در سطح رسمی. و صنعت نشر هم تقریبا مرده است. به همین دلیل هم کتابهای ما بسیار اهمیت دارند و از آنها استقبال می‌شود.»
انتشارات «الجمل» بیش از ۳۳۰ عنوان کتاب منتشر کرده است. یک سوم این کتابها کلاسیک‌های آلمانی و فیلسوف‌ها هستند؛ البته گاهی هم کتابهای پرفروش، اما درجه یک. و ادبیات فارسی؟ خالد المعالی با افسوس از این مسئله سخن می‌گوید که تنها توانسته است یک اثر را از ادبیات مدرن فارسی به عربی منتشر کند، البته اثری که خود شاید خلاء غیبت بسیاری از آثار دیگر را پر کند: «ما تنها یک کتاب از فارسی ترجمه کرده‌ایم: بوف کور صادق هدایت. این نخستین ترجمه کامل از بوف کور است. پیش از این دو ترجمه از بوف کور وجود داشت. یکی در مصر و دومی در کویت منتشر شد که هر دو ناقص بودند و فرازهایی از آن حذف شده بود.»
خالد المعالی که چهارشنبه (۳۰ آوریل) برای شرکت در بیست و یکمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران (۱۲ تا ۲۲ اردیبهشت ۱۳۸۷) به ایران سفر می‌کند، در اینجا علاوه بر یافتن مخاطبانی در ایران برای کتابهای خود، به دلیل دیگر سفرش به تهران نیز اشاره می‌کند: «من همچنین می‌خواهم مترجم‌هایی بیابم که از فارسی به عربی ترجمه می‌کنند. روابطی را هم ایجاد کرده‌ام. و امیدوارم روابط جدید و دوستانی جدید در تهران بیابم. کیفیت هم در این میان خیلی مهم است. مثلا شعر فارسی خیلی زیاد به عربی ترجمه شده، اما همه‌اش بد است. آنها را نمی‌شود خواند، نمی‌شود هم از آنها لذت برد. به همین دلیل خواهم کوشید نه تنها مترجم نثر، بلکه مترجم‌های شعر هم پیدا کنم که از فارسی به عربی ترجمه می‌کنند.»
خالد المعالی دلیل دیگر سفرش به ایران برای شرکت در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را چنین عنوان می‌کند: «من از همکاران عرب خود شنیده‌ام که علاقه به کتابهای تخصصی، فلسفی، کلاسیک‌های عرب و موضوع‌های داغ روز مانند اسلام، غرب و شرق، و موضوع‌هایی از این دست در ایران بسیار بالاست. در ایران شمار خوانندگان بسیار بالاتر از جهان عرب است و تعداد آنها اصلا قابل مقایسه نیست. در ایران گروه‌هایی هم هستند که عربی می‌دانند و علاقه دارند که کتابهای ما را داشته باشند.»
همانگونه که اشاره شد، مسئول انتشاراتی «الجمل» در درجه اول شاعر است؛ شاعری که به شعر و ادبیات فارسی نیز عشق می‌ورزد: «شاید زبانم قاصر باشد، اما ادبیات فارسی نه فقط بخشی، بلکه بخش مهمی از ادبیات ماست. اگر به شما بگویم فقط احمد شاملو چهره محبوب من است، شاید دقیق نباشد، اگر بگویم فروغ فرخ‌زاد همینطور، و یا نیما یوشیج! بسیارند کسانی که من درست نمی‌شناسم. اما شاید کلاسیک‌ها را بهتر بشناسم.»
خالد المعالی مسئول انتشارات «الجمل» برای آینده پروژه بزرگی دارد. او می‌خواهد مجموعه آثار نویسندگان و شاعرانی چون نیچه، کانت و بودلر را با ترجمه جدید منتشر کند. المعالی از ترجمه‌های تاکنونی آثار این نویسندگان به عربی راضی نیست. و آخرین اثر او به‌عنوان شاعر نیز، گزیده‌ای‌ست از آثار شاعران زن عرب از قرن پنجم تا بیست و یکم که در پایان ماه اوت سال جاری در آلمان منتشر خواهد شد.
بهنام باوندپور