نمایشگاه کتاب تهران: سانسور و سوء مدیریت
۱۳۸۷ اردیبهشت ۲۴, سه‌شنبه
روز یکشنبه بیست و دوم اردیبهشت ماه، بیست و یکمین نمایشگاه کتاب تهران به کار خود پایان داد. در مراسم پایانی نمایشگاه رئیس مجلس هفتم نوید داد که نهضت فرهنگی کشور آغاز شده و وزیر ارشاد مدعی شد، حتا منتقدان به رونق زیاد نمایشگاه امسال معترفند. به رغم این اظهارات نمایشگاه امسال نیز با کاستی‌هایی، از جمله در چیدن غرفه‌ها و اطلاع‌رسانی، همراه بود و شیوه‌ی عرضه و جمعآوری برخی از کتاب‌ها در آن اعتراض‌هایی را به دنبال داشت. گرچه فضایی که در اختیار ناشران خارجی قرار داشت به نسبت بیشتر از فضای ناشران داخلی بود و بخش اعظم کتاب‌های جمع‌اوری شده به ناشران ایرانی تعلق داشت، برخی میهمانان خارجی این نمایشگاه نیز از این مشکلات در امان نبوده‌اند.
مشکلات متفاوت
بیست و یک سال از عمر نمایشگاه کتاب تهران می‌گذرد؛ نمایشگاهی که انگار هر سال برای نخستین بار برگزار می‌شود و در تمام این سال‌ها، واقعیت‌های تلخ و شیرین وضعیت نشر، سیاست‌های فرهنگی جمهوری اسلامی و توان سازماندهی مدیران اجرایی کشور را به نمایش گذاشته است. برخی از ضعف‌های این نمایشگاه به ابتدایی‌ترین مسائل فنی و اجرایی مربوط می‌شود که حتا مسئولان نیز به آن معترفند. با این همه تا جایی که نمایشگاه، نقش بزرگترین فروشگاه کتاب ایران را بازی می‌کند، همچنان برای ناشران و خریداران کتاب مزیت‌هایی دارد که چشم‌پوشی از آن دشوار است.
ارزیابی یک ناشر خارجی
این را از گفته‌های خالد المعالی، مدیر انتشارات الجمل نیز می‌توان دریافت که برای نخستین بار با ۲۵۰ عنوان کتاب به تهران آمده است. او می‌گوید:
«نمایشگاه کتاب تهران برای من به عنوان ناشری عرب‌زبان، نمایشگاهی است با ویژه‌گی‌های خاص خود که با دیگر نمایشگاه‌هایی که در کشورهای عربی برپا می‌شود تفاوت‌های فراوانی دارد. به ویژه که در آن کشورها معمولا مخاطبانی وجود دارند که به طور معمول عربی حرف می‌زنند و کتاب‌های عربی می‌خوانند و آنها را می‌فهمند. و آنچیزی که ما اینجا با آن مواجه شدیم، کتابفروشی‌هایی بودند، از تعداد کمی از شهرهای کوچک اما به‌خصوص از قم، که کتاب‌های ما را خریداری کردند. این کتاب‌ها بیشتر کتاب‌های فلسفی، کتاب‌های تخصصی در مورد مسائل مذهبی، نقد ادبی، آثار کلاسیک عربی، تاریخ ادیان، جامعه شناسی و طبیعتا کتاب‌های سیاسی بوده‌اند. البته مقداری کتاب‌های ادبیات معاصر هم در میان این کتاب‌ها قرار داشتند. به هر حال درست است که این مراجعه‌کنندگان تعدادشان خیلی زیاد نبود، اما اینقدر بودند که دلیلی برای حضور دوباره‌ی ما در این نمایشگاه باشند.»
به رغم این سخنان، پیدا کردن غرفه‌ی انتشارات الجمل، در میان ۷۷۰ ناشر خارجی، کار ساده‌ای نبود. در بخش ناشران عرب‌زبان نیز مانند بخش ناشران عمومی داخلی، گرچه ظاهرا غرفه‌ها بر اساس حروف الفبا کنار هم ردیف شده بودند پیدا کردن خیلی از ناشران در مکانی که انتظار می‌رفت ممکن نبود. ناشر عراقی می‌گوید:
«در کنار ویژ‌گیهایی که به آنها اشاره کردم، این نکته هم هست که سازماندهی نمایشگاه تهران، در قیاس با دیگر نمایشگاه‌هایی که در کشورهای عربی و شرقی برگزار می‌شود، تا حدی با هرج و مرج همراه بود. هیچ برنامه‌ی روشنی وجود نداشت که آدم بتواند بداند کدام ناشر کجا قرار دارد. تقسیم‌بندی غرفه‌ها هم اینطور نبود که از قبل همه چیز مشخص باشد و وقتی ناشر به اینجا می‌رسد بداند مکانی که برای او در نظر گرفته‌اند کجاست. از آنجا که من یک روز پیش از آغاز نمایشگاه به تهران آمدم جای خیلی نامناسبی نصیبم شد. شاید علتش این باشد که من بار اولم بود و این نمایشگاه را درست نمی‌شناختم. این را در قیاس با نمایشگاه‌های دیگر کتاب در کشورهای عربی می‌گویم که کمابیش شبیه به نمایشگاه تهران هستند اما اغلب آنها خیلی خوب سازماندهی شده‌اند و وقتی به شما بگویند من در سالن فلان و ردیف فلان هستم راحت جای مرا پیدا می‌کنید. در عوض اینجا، غرفه‌ای نصیبم شد که انگار در دالانی ناشناس قرار داشت.»
مشکلی فراگیر
این مشکل فقط مربوط به این ناشر نیست. تقریبا هر مراجعه کننده‌ای به نمایشگاه از این بابت دچار سردرگمی شده است. این واقعیتی است که حتا مدافعان نمایشگاه نیز از آن گلایه دارند. مدیر نشر افق فردا که کیفیت برگزاری و چینش غرفه‌ها را خیلی خوب و عالی توصیف می‌کند در مورد ضعف اطلاع رسانی به خبرگزاری کتاب می‌گوید « واقعيت اين است كه سوالات بي‌شمار بازديدكنندگان سرگردان براي پيدا كردن كتاب، زمينه ناراحتي مسوولان غرفه‌ها و طبيعتا خود آنها را فراهم مي‌سازد.» یکی دیگر از مسائلی که از نخستین روز بر سر این نمایشگاه سایه افکند، جمع آوری کتاب‌هایی بود که اجازه‌ی نشر و عرضه در نمایشگاه را داشته‌اند. محسن پرویز دبیر این دوره، نهم اردیبهشت اظهار داشته «جمع آوری کتاب در محل نمایشگاه مختص امسال نیست و در طول ۲۰ سال گذشته هم سابقه داشته است.»
جمعآوری کتاب‌ها، با دلیل و بی‌دلیل
در نمایشگاه بیست و یکم علاوه بر کتاب‌هایی که به دلایل فنی یا حقوقی جمعآوری شدند با کتاب‌هایی از صادق هدایت، صادق چوبک و فروغ فرخزاد نیز، بدون ذکر دلیل مشخص، برخوردی مشابه شد که تعداد مجموع آنها تا روز چهارم حدود ۳۰۰ عنوان گزارش شده. این اقدام همانطور که محسن پرویز گفته بود، تنها به کتاب‌های فارسی محدود نمی‌شد و شامل ناشران دیگر کشورها از جمله المعالی نیز شده است:
«چون اینجا تازه وارد بودم تصور خاصی نداشتم که چه کتاب‌هایی را می‌شود همراه آورد و چه کتابی ممنوع و کدام کتاب مجاز است. من پیش از آمدن سوال هم کردم اما اطلاعاتی در مورد این که فلان کتاب خاص را نباید بیاورم کسب نکردم. تنها چیزی که دستگیرم شد این بود که عرضه‌های کتاب‌هایی در نمایشگاه ممنوع اعلام شده. از من فقط یک کتاب در نمایشگاه جمع شد که در این حدود به نظرم مسئله‌ای نبود.»
جمعآوری کتاب از غرفه‌های خارجی
پنج روز پس از آغاز نمایشگاه، سایت اینترنتی تابناک یادداشتی منتشر کرد که در آن آمده، انتشارات الجمل «سه عنوان از كتاب‌هاي خود را كه در دو تا به پيامبر اسلام و قرآن و تشيع توهين شده و در كتاب سوم، يكي از فرقه‌هاي ساختگي تبليغ شده، در نمايشگاه كتاب جمهوري اسلامي ايران عرضه» می‌کرده است. این سایت خبری، در خاتمه‌ی این یادداشت می‌افزاید «پس از اطلاع رساني تابناك، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي در اقدامي در خور تقدير هرچند ديرهنگام نسبت به جمع‌آوري اين آثار از نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران اقدام كرد.» ناشر عراقی در مورد کتاب‌های خود توضیح می‌دهد:
«اگر بخواهم در مورد کتاب‌هایی که منتشر می‌کنم چند کلمه‌ای گفته باشم، باید بگویم که من شخصا سعی می‌کنم از انتشار کتاب‌های به اصطلاح «فتنه‌برانگیز» پرهیز کنم. تلاش من این است که آثار تحقیقی در مورد تاریخ، فرهنگ و مذهب را منتشر کنم؛ کتاب‌هایی تا حدودی، اما نه کاملا آکادمیک. اما اگر این بحث‌ها در نظر عده‌ای از حدودی فراتر رفته و غیرقابل تحملمحسوب بشوند این دیگر مشکل خود آنهاست. که البته این مشکل را هم می‌شود راحت حل کرد، به این ترتیب که مشخص کنند این کتاب را نمی‌شود اینجا عرضه کرد. در این مورد این کتاب هم نسخه‌های آن جمعآوری شد اما باید بگویم که دلیلی برای این کار عنوان نکردند.»
کتاب‌ها فروش رفته بودند
ظاهرا کتاب‌هایی که در یادداشت انتقادی سایت تابناک به آنها اشاره شده، پیشتر توجه خوانندگان را به خود جلب کرده و خریداری شده بودند. آن‌گونه که مدیر انتشارت الجمل می‌گوید هنگام مراجعه‌ی مسئولان نمایشگاه تنها یکی از این کتاب‌ها موجود بود که جمعآوری شد. خالد المعالی که حساسیت نسبت به برخی از کتاب‌ها را در دیگر کشورهای عربی تجربه کرده، ضمن نکوهش توهین به مقدسات، اعتقاد دارد وجود بررسی انتقادی وقایع و متن‌هایی که به پیشینه‌ی فرهنگی و اعتقادات مردم منطقه مربوط می‌شود لازم و ضروری است. او با اشاره به وجود چنین بحث‌هایی در ایران می‌افزاید:
«واقعیت این است که من شخصا، از این اتهام‌ها و چنین عبارت‌هایی [که در مورد من و کارم نوشته شده] خیلی تعجب می‌کنم. چرا که چنین بحث‌هایی به مراتب وسیع‌تر، عمیق‌تر و خیلی جدی‌تر و قابل توجه‌تر در آثاری که به زبان فارسی منتشر شده وجود دارد که مایه‌ی خوشحالی خواهد بود اگر اینها به عربی هم وجود می‌داشت.»
در نمایشگاه ممنوع، در کتابفروشی آزاد!
نمایشگاه کتاب زیر نظر وزارت ارشاد برگزار می‌شود و دبیری آن را معاون وزیر بر عهده دارد. ظاهرا جمع آوری برخی از کتاب‌هایی که از سوی همین وزارت‌خانه مجوز نشر یا اجازه‌ی حضور در نمایشگاه را گرفته‌اند گاهی نیز، مانند کتاب‌های انتشارات الجمل، به واکنش‌هایی مربوط است که از بیرون نسبت به عرضه‌ی آنها ابراز می‌شود. و مسئولان برای پرهیز از دردسر جلوی عرضه ی آنها را می‌گیرند شاید میان شیوه‌ی جمعآوری برخی از کتاب‌ها با برچیدن تبلیغ محصولات «نستله» در نمایشگاه، شباهت‌هایی وجود داشته باشد. به گزارش منابع خبری سه روز پس از برگزاری نمایشگاه، عده‌ای که اعضای جنبش دانشجویی عدالت‌خواه خوانده شده‌اند، با تجمع اعتراض‌آمیزی خواستار جمع کردن تبلیغات این شرکت، به اتهام وابستگی به سرمایه‌داران صهیونیست و اسرائیلی شدند. مطابق گزارش‌های منتشر شده، مسئولان، به رغم فعالیت قانونی این شرکت در ایران و داشتن مجوز برای تبلیغ در نمایشگاه، به این درخواست تن دادند و بساط نستله را جمع کردند. با این همه محصولات این شرکت مانند گذشته در اغلب فروشگاه‌های مواد غذایی عرضه می‌شود؛ همان‌گونه که اغلب کتاب‌های جمعآوری شده در نمایشگاه را می‌توان همچنان در کتابفروشی‌ها خرید.
بیست و یکمین نمایشگاه کتاب تهران، با حضور حدود ۱۹۰۰ ناشر ایرانی و ۷۷۰ ناشر از ۷۷ کشور دیگر، از یازدهم تا بیست و دوم اردیبهشت، برگزار شد. این نمایشگاه برای بار دوم در مصلای تهران برپا شده و گفته می‌شود بیش از ۴ میلیون نفر از آن بازدید کرده‌اند.