نگاهی به ترانه‌های اعتراضی دوره پیش از انقلاب و امروز

چند مصرع از ترانه‌ی “خون ارغوان‌ها“:

زده شعله در چمن، در شب وطن، خون ارغوان‌ها؛ تو ای بانگ شورافکن، تا سحر بزن، شعله تا کران‌ها؛ که در خون خستگان، دل‌شکستگان، آرمیده توفان؛ به آیندگان نگر، در زمان نگر، بردمیده توفان؛ قفس را بسوزان، رها کن پرندگان را، بشارت‌دهندگان را؛ که لبخند آزادی، خوشه‌ی شادی، با سحر بروید

.....

"خون ارغوان‌ها" یکی از ترانه‌های دوره‌ی انقلاب است، از گروه آفتابکاران. این ترانه با لحن حماسی خود پر از جمله‌های شورانگیز در اعتراض به فضای بسته‌ی سیاسی حاکم بر آن دوره است. چه خاطراتی با گوش دادن این‌گونه ترانه‌ها در ذهن تداعی می‌شود؟ شاید تصویر عده‌ای از دانشجویان که با چهره‌ای مصمم و اراده‌ای محکم در کوه و کمر پیاده‌روی می‌کنند. یا تصویر جوانی که به دلیل اعتراض خود به وضعیت سیاسی، ناچار است زندگی مخفی در پیش گیرد، در حالی که هر لحظه کابوس میله‌های زندان، شکنجه و اعدام او را دنبال می‌کند. این تصاویر شاید بتواند نشانگر درهم‌تنیدگی مبارزه‌ی سیاسی با موسیقی در این دوران باشد.

اعتراض پشت پرده‌ی نماد‌ها

گیرایی این ترانه‌ها را می‌توان متأثر از سه عامل زبان، موسیقی و محتوا دانست. محمود خوشنام، کارشناس موسیقی، تمرکز ترانه‌های اعتراضی پیش از انقلاب را بیشتر روی محتوای شعر این ترانه‌ها می‌داند تا روی موسیقی آن. وی شعر این ترانه‌ها را شاخه‌ای از شعر نوی ایران می‌داند. خوشنام در این باره می‌گوید: « پیش از انقلاب، همانطور که در شعر نو هم قالب را شکستند و هم محتوا را عوض کردند، در ترانه‌ها هم کوشیدند همین کار را انجام دهند. از این رو به زبان عامیانه‌تری روی آوردند و در عین حال از همین زبان برای پروراندن نمادهایی استفاده کردند تا بتوانند از زیر تیغ سانسور به راحتی رد شوند.»

به گفته‌ی محمود خوشنام، بسیاری از این نمادها، مانند شب، جنگل و سحر، به صورت مشترک با معانی بخصوصی برای بیان انتقاد، بکار گرفته می‌شدند. اما به عقیده‌ی این کارشناس موسیقی میزان این نمادپروری در برخی موارد بیش از حد بوده است. وی می‌گوید که در دوران پیش از انقلاب سانسور وجود داشت، اما در حدی نبود که "هر روز جمعه به جای بارون، خون بباره" که جمله‌ای است از ترانه‌ی " جمعه"، سروده‌ی شهیار قنبری و با صدای فرهاد .

امروز، هدف پیام‌دادن نیست

شرایط محدود و بسته‌ی اجتماعی و سیاسی در آن دوره ایجاب می‌کرد که ترانه‌سرایان در پوشش نمادها پیام خود را انتقال دهند. ترانه‌های امروز از چه روشی برای بیان پیام‌ها استفاده می‌کنند؟ شاهین نجفی سراینده و خواننده‌ی ترانه‌های رپ در این باره می‌گوید: «الان به این تز نزدیکتر هستیم که نویسنده یا مؤلف به عنوان “دانای کل“ پشت کار نمی‌نشیند تا نصیحت کند و پیام دهد. از همین جا داستان ما با چیزی که در گذشته انجام می‌شده، تفاوت پیدا می‌کند. بحث، بحث یک انسان معمولی است که نظر خود را نسبت به دنیای اطرافش بازگو می‌کند، حتی کار به جایی می‌رسد که خودش را هم نقد می‌کند. من شخصا می‌توانم این را در یک جمله خلاصه کنم: اعتراض به آنچه که هست و آرزوی آنچه که نیست.»

چند مصرع از ترانه‌ی “ما مرد نیستیم“:

مثل اون دختری که پردشو دوخته، و اون که پول نداشت تو آتیش سوخته، مثل مادرم با اون زندگی زوری، زنی که خلاصه شد تو قابلمه و قوری، کسی تا حالا نتونسته ببینه بدنشو، کسی از سر نتونسته بگیره روسریشو، ...

این ترانه با عنوان "ما مرد نیستیم"، حدود یک سال پیش پس از قرار گرفتن در سایت یوتیوب بازتاب وسیعی پیدا کرد. این ترانه کار مشترک شاهین نجفی و گروه تپش ۲۰۱۲ است که در آلمان فعالیت می‌کنند. خواننده و سراینده‌ی آن شاهین نجفی است که در شعر خود به صراحت دست روی مشکلها و وضعیت زنان در ایران می‌گذارد. نجفی در باره‌ی محتوای ترانه‌های امروز می‌گوید: « امروز در رپ، راک و پاپ به زندگی واقعی و چیزی پرداخته می‌شود که در زندگی عادی مردم قابل رؤیت است. ما خصوصا در رپ مشخصا در مورد مسائل صحبت می‌کنیم. من شخصا تلاش می‌کنم که فاکتورهای شاعرانه را در زندگی عادی و سخت غمگین وارد کنم.»

تحول بیان انتقادی

ترانه‌هایی که خارج از ایران تولید می‌شوند، نسبت به تولیدات داخلی، از صراحت بیشتری در انتخاب واژه‌ها برخوردار هستند، از جمله بخاطراینکه خطراتی مانند سانسور آنها را تهدید نمی‌کند. محمود آزادی، یکی از فعالان سیاسی از پیش از انقلاب و علاقه‌مند به موسیقی در هر دو دوره، یکی از دلائل دیگر این صراحت و همینطور تحول در عرصه‌ی ترانه‌های اعتراضی را مربوط به فضایی می‌داند که ترانه در آن ساخته می‌شود. او همچنین تأکید می‌کند که در دهه‌ی پنجاه شمسی موج عظیمی از مهاجران فرهنگی و هنری وجود نداشت. در صورتی که هم اکنون با کمیت بالایی از این پدیده مواجه هستیم که زبان جدیدی آفریده است. آزادی می‌گوید: «هنرمند خارج از کشور می‌تواند پرخاش‌جویانه‌تر خودش را مطرح کند، بخصوص که تحت‌تأثیر محیط زیست و محیط اجتماعی موجود درآن قرار دارد و از آن الهام می‌گیرد.»

امروزه اینترنت راه را برای هنرمندان ایرانی در داخل و خارج باز گذاشته که در کوتاه‌ترین زمان کارهای خود را به گوش مردم برسانند. این فرصت بسیار مناسبی است تا این ترانه‌ها بدون ممیزی شدن به سرعت بین مردم پخش شوند. در صورتی که در گذشته، بدلیل عدم وجود این امکان، زبان این ترانه‌ها شاعرانه و غیرمستقیم بود.

نویسنده: آیدا آذرنوش

تحریریه: کیواندخت قهاری