نگاهی به سیستم انتخاباتی پارلمانی در آلمان

راهنمای بازدیدکنندگان از پارلمان آلمان در پاسخ پرسش جوانی که پرسیده بود چگونه می‌شود به مجلس راه یافت و در تصمیم‌گیری‌های زندگی سیاسی شهروندان سهم فعال داشت، گفته بود: «اگر عضو هیچ حزبی نباشی، متأسفانه شانس زیادی نداری که زمانی یکی از ۶۰۰ نمایندهٔ مجلس بشوی.»

افراد مستقل برای احراز پست نمایندگی به پشتیبانی نیرومند احزاب نیازمندند.

گرچه در قانون اساسی آلمان آمده که احزاب سیاسی در تشکیل اراده سیاسی جنبه مشارکتی دارند، ولی بسیاری از سیاست‌شناسان به این نتیجه رسیده‌اند که احزاب جنبهٔ مشارکتی ندارند بلکه تنها آن‌ها هستند که تعیین می‌کنند تصمیمات سیاسی به چه کسانی واگذار گردد و این امر از سیستم انتخاباتی و طرز رای‌گیری در آلمان سرچشمه می‌گیرد.

هر زن و مردی که تابعیت آلمانی داشته و سنش ۱۸ سال تمام باشد، دارای حق رای انتخاب نمایندگان مجلس آلمان است.

بر پایه برآورد اداره آمار کشور آلمان که سرپرست آن همزمان سازماندهی انتخابات را بر عهده دارد، هم اکنون ۶۲ میلیون نفر از این شرایط برخوردارند که ۳ میلیون نفرشان امسال برای نخستین بار رای خواهند داد.

احزابی که قصد انتخاب شدن در مجلس را دارند، باید پیش‌تر خود را به رئیس تنظیم انتخابات معرفی کرده باشند. گفتنی است که این رئیس حق رد صلاحیت هیچ حزبی که وفاداری خود را به قانون اساسی، دموکراسی و اصل حکومت قانونمدار ابراز کند را ندارد. هرچند‌گاه هدف‌های این حزب‌ها به نظر برخی عجیب و غریب جلوه کنند.

به هر حال، در انتخابات آینده مجلس آلمان در روز ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۳ ، ۳۴ حزب نامزدهای خود را برای گزینش در مجلس معرفی کرده‌اند.

هم اکنون شش حزب در پارلمان آلمان نماینده دارند: دموکرات‌مسیحی‌ها و هم‌مسلکانشان سوسیال‌مسیحی‌ها، سوسیال‌دموکرات‌ها، لیبرال دموکرات‌ها، سبز‌ها و چپ‌ها.

شصت سال قاعده‌های سودمند و معتبر

در واقع بدین ترتیب احزاب کوچک و بسیار کوچک هم می‌توانند در کنار حزب‌های بزرگ به پارلمان راه یابند، اما چون در سیستم‌های دموکراتیک قانون‌ها تنها با رای اکثریت تنظیم و تصویب می‌شوند، خرده حزب‌ها همواره مجبوراند برای انتخاب شدن و قدرت گرفتن، به همدیگر بپیوندند و به حزب‌های بزرگ‌تر تبدیل شوند.

پایه‌گزاران آلمان فدرال پس از جنگ دوم جهانی برای جلوگیری از هرج و مرجی که در گذشته در پارلمان این کشور به تصمیم‌های فاجعه باری منجر شد و همچنین برای جهت دادن به سیاست‌های هر دوره چهارساله مجلس و امکان تشکیل دولت‌های استوار، تبصره‌ای در قانون انتخابات گنجاندند که تبصرهٔ ۵ درصد نامیده می‌شود.

بر این پایه، تنها احزابی می‌توانند به مجلس نماینده بفرستند که دستکم ۵ درصد از رای مردم را آورده باشند. افزون بر این قرار شد که سیستم انتخاباتی آلمان آمیزه‌ای باشد از گزینش اکثریت مطلق و توازن نسبی. یعنی تنها حزب‌ها نباشند که پس از انتخاب شدن، نمایندگانی از درون حزب خود به مجلس بفرستند که برای مردم ناآشنا باشند.

در آلمان ۲۹۹ حوزهٔ انتخاباتی وجود دارد که نمایندهٔ هر حزب می‌تواند در آن‌ها مستقیما نامزد نمایندگی شود. این روش دوسویهٔ انتخاباتی اعتبار خود را در ۶۰ سال اخیر با تغییرهای کمی به اثبات رسانده است.

یک برگه و دو رای

هر آلمانی در واقع در دو مرحله رای می‌دهد: رای نخست را به نامزد مشخص حوزهٔ خود می‌دهد که گرچه او نیز عضو حزبی است ولی انتخاب کنندگان او را شخصا دیده و به احتمال قوی می‌شناسند. از هر حوزه‌ای نامزدی که بیشترین رای را بیاورد، مستقیما به مجلس راه می‌یابد. اما رای دوم که مهم‌تر است، به یکی از احزاب داده می‌شود. پس از شمارش و محاسبه درصد رایی که هر حزب آورده، مشخص می‌شود که هر حزب چند نماینده به مجلس می‌فرستد. بدین ترتیب در این بخش رای‌دهندگان به توازن و تناوب شرکت احزاب در پارلمان رای می‌دهند. پس حزبی که رای بیشتری آورده، تعداد بیشتری نماینده به مجلس می‌فرستد. مگر اینکه حزبی کمتر از ۵ درصد رای بیاورد که در آن صورت از فرستادن نماینده به مجلس محروم می‌ماند.

کوتاه سخن آنکه نیمی از نمایندگان به طور مستقیم و نیم دیگر از طریق لیست‌های احزاب به مجلس می‌روند و اکثریت آن‌ها است که صدر اعظم کشور را انتخاب می‌کند.

شانس کم برای گزینش

سیستم انتخاباتی آلمان، همواره مورد نقد و انتقاد قرار گرفته است. گروهی بر این باورند که این روش انتخاباتی، کاملا دموکراتیک نیست چون بیش از نیمی از نمایندگان را احزاب در مجمع‌های عمومی‌شان برمی‌گزینند که در آن‌ها حتا همه اعضای آن حزب‌ها نیز شرکت ندارند. منظور برگزیدگانی هستند که در مجامع عمومی حزب‌ها شرکت می‌کنند و تازه ردیف لیست نامزد‌ها را نیز تنظیم می‌کنند. روشن است که نامزدهای ردیف‌های اول و دوم شانس بیشتری برای ورود به مجلس را دارند.

نتیجه اینکه رای‌دهنده رای دومش را به حزب دلخواهش می‌دهد، اما‌گاه نمی‌داند سرانجام حزب چه کسی را به عنوان نماینده به مجلس می‌فرستد.

نکته انتقادآمیز دیگر تأثیری است که نتیجه محاسبات رای‌های اول و دوم برهم می‌گذارند. برای نمونه یک حزب در شمارش و محاسبه آرا دوم رد می‌شود، یعنی زیر ۵ درصد می‌آورد، ولی نمایندگان آن حزب از طریق مستقیم رای اول، به مجلس راه می‌یابند.

این موضوع می‌تواند به زیان حزب یادشده تمام شود. اگر مثلاً قرار باشد حزبی ۱۰۰ نماینده به مجلس بفرستد، در صورتی که ۶۰ نمایندهٔ مستقیم آن حزب رای مستقیم آورده باشند، آن حزب فقط می‌تواند متناسب با مجموع آرای این ۶۰ نفر و بدون احتساب آرای دوم نمایندگان حزبی (غیرمستقیم) به مجلس بفرستد.

دادگاه قانون اساسی آلمان در سال ۲۰۰۸ بسیاری از جزئیات روش انتخاباتی آلمان را مغایر با قانون اساسی اعلام کرد و اظهار داشت که بخش گزینش مستقیم نمایندگان باید تقویت شود. ولی با وجود اصلاحاتی که در این سیستم انجام گرفت هنوز گروهی حکومت آلمان را «حکومت احزاب» می‌خوانند.