همه‌پرسی استقلال کردستان عراق؛ تنشی جدید یا تحقق یک رؤیا؟
۱۳۹۶ شهریور ۲۳, پنجشنبه
دولت محلی کردستان عراق موسوم به اقلیم کردستان به‌رغم مخالفت‌های داخلی و بین‌المللی، بر قطعیت همه‌پرسی استقلال این منطقه در موعد مقرر تأکید دارد. بنابراین تا این لحظه چنین به نظر می‌رسد که همه‌پرسی استقلال کردستان عراق روز ۲۵ سپتامبر (سوم مهرماه) برگزار شود.
هر روز که به این تاریخ نزدیک‌تر می‌شویم، تنش‌ها هم اوج بیشتری می‌گیرد و دو جبهه اصلی، یعنی دولت مرکزی عراق و اقلیم کردستان، تدابیر جدیدی را در صف‌بندی‌های خود اتخاذ می‌کنند. در یکی از تازه‌ترین تحولات، پارلمان عراق در روز پنجشنبه (۱۴ سپتامبر/ ۲۳ شهریور) از فراخوان حیدر عبادی، نخست‌وزیر این کشور، در "دفاع از وحدت" عراق استقبال کرد و رأی به برکناری استاندار شهر کرکوک داد.
نجم‌الدین کریم، استاندار و رئیس شورای استانی کرکوک، علنا از همه‌پرسی استقلال کردستان عراق حمایت کرده بود. تحت ریاست او بود که شورای استانی کرکوک حدود دو هفته پیش شرکت این استان در همه‌پرسی استقلال را تصویب کرد. مخالفان هم که رأی‌گیری بر سر همه‌پرسی در این شورای استانی را تحریم کرده بودند، آن را مخالف قانون اساسی عراق خواندند.
همچنین گفته می‌شود که ائتلاف ملی عراق، بزرگترین فراکسیون در پارلمان این کشور، با جمع‌آوری امضا از دیگر نمایندگان، در تلاش برای برکناری فواد معصوم، رئیس‌جمهور کردتبار، به دلیل حمایت از همه‌پرسی است.
کرکوک، کانون اختلاف
کانون اختلافات دولت مرکزی عراق با اقلیم کردستان بر سر همه‌پرسی، در کرکوک متمرکز شده است. این استان موقعیتی ویژه دارد؛ یعنی نه در چارچوب خاک اقلیم کردستان تعریف شده و نه دولت مرکزی بر آن تسلط کامل دارد. کرکوک ترکیبی ناهمگون از کردها، عرب‌ها و ترکمن‌ها دارد که هر یک خود را مالک آن می‌دانند. کردها در این میان حق بیشتری برای خود قائل‌اند و این شهر نفت‌خیز را "قلب کردستان" می‌خوانند. ترکیب ویژه قومی، در کنار وجود ۴۰ درصد نفت عراق در این استان، کرکوک را به محل منازعه اربیل و بغداد تبدیل کرده است.
از سال ۲۰۰۵ میلادی و طبق ماده ۱۴۰ قانون اساسی عراق، قرار بوده یک همه‌پرسی با نظارت سازمان ملل سرنوشت کرکوک را تعیین و حقوق کردها و دولت مرکزی را در این شهر روشن کند. این همه‌پرسی اما تا به حال عملی نشده است. بعد از محاصره کرکوک توسط داعش در ۳ سال پیش، پیشمرگه‌های کرد موفق شدند کنترل شهر را در دست بگیرند.
با توجه به همین واقعیت‌ها هم بود که مسعود بارزانی، رئیس اقلیم کردستان، دو روز پیش در برابر کردها، عرب‌ها و ترکمن‌های این شهر گفت، کرکوک از "وضعیتی ویژه" در کردستان جدید و مستقل بهره‌مند خواهد بود. اما به‌رغم ادعای کردها، بعید به نظر می‌رسد که دولت مرکزی عراق به‌راحتی از این منبع مهم اقتصادی خود چشم‌پوشی کند.
پیش از این اکثریت قاطع پارلمان عراق با همه‌پرسی استقلال کردستان مخالفت کرده بود. نمایندگان مخالف سه‌شنبه گذشته در بیانیه‌ای همه‌پرسی کردستان را نقض قانون اساسی و تهدیدی برای امنیت، استقلال و تمامیت ارضی کشور دانسته بودند. آنان همچنین دولت مرکزی را مأمور کرده بودند تا "تمامی تدابیر لازم" را برای پاسداری از تمامیت ارضی و "وحدت عراق" اتخاذ کند. اما بخش اعظم نمایندگان کرد مجلس عراق رأی‌گیری را تحریم کرده بود.
ساعاتی از مخالفت صریح مجلس عراق با همه‌پرسی نگذشته بود که بارزانی بار دیگر تأکید کرد که این رفراندوم در موعد مقرر برگزار خواهد شد. رئیس اقلیم کردستان عراق که در جریان دیدارش از کرکوک با استقبال گرم نجم‌الدین کریم مواجه شده بود، با نادیده گرفتن مخالفت پارلمان با رفراندوم، اعلام کرد که همه‌پرسی موضوعی مربوط به تصمیم کردها و "حق طبیعی" آنان است.
کردهای مخالف
مخالفت‌های جدی با همه‌پرسی تنها محدود به دولت مرکزی عراق یا عرب‌ها و ترکمن‌های کرکوک نمی‌شود. برخی کردها هم راه خود را از رهبری اقلیم جدا کرده‌اند.
گرچه فضای عمومی کردستان عراق با طرح همه‌پرسی همراه است، اما بارزانی در این راه نتوانسته موافقت تمام جریان‌های تأثیرگذار کردی در اقلیم را جلب کند. از آن جمله حزب گوران (جنبش تغییر) و حزب "اتحاد اسلامی" از همه‌پرسی فاصله گرفته و آن را از اولویت‌های خود ندانسته‌اند. آنها اولویت خود را آغاز مجدد فعالیت پارلمان کردستان اعلام کرده‌اند که در پی اوجگیری اختلافات با بارزانی، در اکتبر ۲۰۱۵ منحل شده و فعالیت آن تا همین امروز متوقف مانده است.
گفتنی است که پارلمان کردستان عراق قرار بود پس از نزدیک به دو سال تعطیلی، امروز پنجشنبه تشکیل جلسه دهد. اما نشد و به جای آن اعلام شد که این جلسه به دلیل "مشکل آیین‌نامه‌ای" به جمعه موکول می‌شود.
البته مخالفت احزاب کردی مخالفِ همه‌پرسی را نباید مخالفتِ با اصل رفراندوم و خواست استقلال تلقی کرد. برای نمونه "جنبش تغییر"، پیش‌تر با اشاره به اینکه "استقلال کردستان هدف همه ساکنان کردستان از جمله حزب گوران است"، تأکید کرده بود که دلیل مخالفت این جریان با رفراندوم، تعیین زمان همه‌پرسی از سوی رهبری اقلیم کردستان بدون در نظر گرفتن مصالح این منطقه و وضعیت مناطق الحاقی به اقلیم است.
دو حزب "گوران" و "اتحاد اسلامی" پس از احزاب ائتلافی حاکم بر اقلیم، یعنی حزب دمکرات و اتحادیه میهنی، قدرتمندترین احزاب کردستان عراق هستند.
فضای بین‌المللی
همه‌پرسی کردستان عراق نه تنها با مقاومت‌های شدید در داخل عراق و دولت مرکزی مواجه است، بلکه مخالفانی جدی در خارج از مرزهای عراق هم دارد.
ایران و ترکیه، دو همسایه پرنفوذ عراق، و نیز همسایه جنگزده این کشور سوریه با برگزاری رفراندوم استقلال مخالفت کرده‌اند. اتحادیه اروپا هم به عنوان مخالف همه‌پرسی، بر اجتناب از "برداشتن گام‌های یکجانبه" تأکید کرده است. آمریکا نیز از اقلیم کردستان خواسته که همه‌پرسی را تا شکست کامل گروه تروریستی "دولت اسلامی" (داعش) به حال تعلیق در آورد.
رسانه‌های عمدتا کردی امروز هم از دیدار یک هیأت آمریکایی، از جمله برت مک‌گورک نماینده ترامپ در ائتلاف ضد داعش، با برخی مقام‌های کردستان عراق خبر دادند. طبق این گزارش‌ها، این هیأت حامل پیام مجدد مخالفت کامل آمریکا با همه‌پرسی استقلال کردستان و پیشنهاد "به تعویق انداختن" آن بوده است.
زمزمه "تعویق"
با تکیه به همین خبر هم زمزمه‌های مطرح شده مبنی بر احتمال به تعویق افتادن رفراندوم تا زمانی نامعلوم. گفته می‌شود که قرار است خبر "تعویق" به قصد جلوگیری از خدشه‌دار شدن وجهه بارزانی، توسط پارلمان کردستان و به عنوان تصمیم این نهاد منتخب و در ازای گرفتن امتیازهایی برای اقلیم، اعلام شود. این خبر اما رسما توسط آمریکا یا اقلیم کردستان عراق تأیید نشده است.
دو روز پیش هم خبری مبنی بر سفر قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس ایران، به اقلیم کردستان منتشر شده بود. رسانه‌ها این خبر را هم با تلاش ایران برای منصرف کردن رهبری اقلیم از برگزاری همه‌پرسی مرتبط دانسته بودند.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
قدرت‌های غربیِ مخالف همه‌پرسی، نگرانی خود را تشدید تنش میان کردها و دولت مرکزی و در نتیجه‌ی آن تضعیف مبارزه با اسلام‌گرایان افراطی همچون داعش عنوان می‌کنند. اما کشورهایی همچون ایران و ترکیه در عین حال نگران آن هستند که همه‌پرسی کردستان عراق به مناطق کردنشین این دو کشور هم سرایت کرده و آنان را به تلاش برای رسیدن به مطالبه‌ای مشابه ترغیب کند.
حمایت اسرائیل و "همدلی" روسیه
در این میان روسیه موضعی مبهم دارد که در میان محافل کرد به موافقت با همه‌پرسی تعبیر می‌شود. سرگئی لاوروف نزدیک به دو ماه پیش در یکی از معدود موضعگیریهای خود در این رابطه، ضمن تأکید بر همه‌پرسی به عنوان "بیان آرمان‌های مردم کردستان"، به رهبران اقلیم توصیه کرده بود که در زمان اتخاذ "تصمیمات نهایی" خود در رابطه با همه‌پرسی استقلال، به پیامدهای احتمالی آن هم توجه کنند.
وزیر خارجه روسیه در اظهارات خود از جمله به این مسئله اشاره کرده بود که چنین اقدامی از مرزهای کنونی عراق خارج شده و در اوضاع برخی کشورهای همجوار هم تأثیر خواهد گذاشت. لاوروف ابراز امیدواری کرده بود که "اجرای نهایی نتایج همه‌پرسی" به گونه‌ای باشد که در آن اوضاع منطقه و منافع کشورهای همسایه عراق در نظر گرفته شود.
در این سخنان نوعی همدلی دیده می‌شود. در عین حال روس‌ها تاکنون هیچ‌گاه از همه‌پرسی استقلال کردستان عراق، همچون ایران، ترکیه یا آمریکا، ابراز ناخشنودی نکرده‌اند و حتی در مواردی گفته‌اند که در انتظار برگزاری رفراندوم هستند تا سپس آن را مورد بررسی قرار داده و اعلام موضع کنند.
گرچه برخی مخالفان همه‌پرسی، به‌خصوص در ایران، "توصیه" لاوروف را به مخالفت ضمنی روسیه با رفراندوم کردستان تعبیر می‌کنند، اما از مجموع موضعگیریهای مقام‌های روس مخالفت چندانی احساس نمی‌شود. قابل انکار هم نیست که تشکیل کردستانی مستقل و تضعیف دولت مرکزی عراق، هم‌زمان می‌تواند برای مسکو به معنای کاهش نفوذ آمریکا و شانس بیشتر روسیه در منطقه باشد. بر این مسئله باید جذابیت پروژه‌های انرژی در اقلیم کردستان را هم افزود.
در این میان صداهای موافقی هم شنیده می‌شود. از جمله رسانه‌های کردی و عربی و برخی شخصیت‌های سیاسی جهان عرب، از حمایت عربستان و چند کشور دیگر عربی، از جمله عربستان، امارات و اردن از همه‌پرسی استقلال کردستان خبر داده‌اند. یکی از مشاوران پیشین پادشاه عربستان نیز اوایل سال ۲۰۱۶ به سایت رسمی حزب دمکرات کردستان عراق گفته بود که تمام دولت‌های عضو ائتلاف نظامی به رهبری عربستان، از تشکیل یک دولت مستقل کردی در خاورمیانه استقبال می‌کنند.
گرچه این کشورها تاکنون موضعی رسمی در مورد "همه‌پرسی" نگرفته‌اند، اما مناقشه عربستان و ایران و نارضایتی سعودی‌ها از نفوذ فزاینده جمهوری اسلامی در عراق، در کنار استقبال چشمگیر آنان از مسعود بارزانی در سفرش در اواخر سال ۲۰۱۵ به ریاض، به قوت چنین خبرهای تأییدنشده‌ای می‌افزاید.
بلژیک نیز حدود دو ماه پیش ضمن حمایت از رفراندوم کردستان، اعلام کرده بود که حاضر است بر همه‌پرسی استقلال کردستان عراق نظارت کند.
صریح‌ترین حامی همه‌پرسی اما اسرائیل است. پیش‌تر شماری از سیاستمداران این کشور خواهان حمایت از همه‌پرسی استقلال کردستان عراق شده بودند و بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، حدود ۳ سال پیش از استقلال کردستان عراق حمایت کرده بود.
این حمایت اما در جریان سفر اخیر نتانیاهو به آرژانتین به اوج خود رسید. نخست‌وزیر اسرائیل دو روز پیش در مراسم یادبود قربانیان دو حمله تروریستی به سفارت این کشور و مرکز یهودیان آرژانتین "آمیا" در دهه ۹۰ میلادی شرکت کرد. ایران متهم به دست داشتن در این حمله است.
نتانیاهو همانجا در کنار حمله شدید به ایران و "برجام"، به موضوع همه‌پرسی کردستان هم پرداخت و یک بار دیگر حمایت کشورش را از استقلال اقلیم کردستان و تشکیل "دولت کرد" در شمال عراق اعلام کرد.
رؤیای دیرین
تاریخ مناسبات کردها و به‌خصوص کردهای عراق با دولت‌های مرکزی، تاریخی مملو از پیمان‌شکنی و بی‌اعتمادی بوده است. اینک اما کردهای عراق در مناطق شمال این کشور از خودمختاری وسیعی بهره‌مندند؛ این خودمختاری اما، هر چقدر هم وسیع، گویا نتوانسته است جای تحقق رؤیای دیرینه‌ی تشکیل کشوری مستقل را بگیرد.
حال به نظر می‌رسد که کردها با شکست شبه‌نظامیان داعش در اکثر مناطق عراق، زمان را برای برداشتن نخستین گام به سوی استقلال کامل مناسب دیده‌اند. مخالفان اما می‌گویند، زمان نه تنها مناسب نیست، بلکه این "نخستین گام"، آتش تنشی جدید و چه بسا خونبار را در منطقه شعله‌ور خواهد کرد.
نتیجه همه‌پرسی البته الزام‌آور نیست و پاسخ مثبت به خواست استقلال، به عملی شدن فوری آن نخواهد انجامید. نمایندگان اقلیم کردستان می‌خواهند با "برگ" نتیجه‌ی رفراندوم، با دستی پر و به قصد گرفتن امتیازات هر چه بیشتر، وارد مذاکره‌ای از موضع قدرت با دولت مرکزی شوند.