مناظره انتخاباتی در ایران؛ تجربه‌ای در نیمه‌راه
۱۳۹۶ اردیبهشت ۵, سه‌شنبه
مناظره‌های زنده میان نامزدان پست‌های ارشد سیاسی را آمریکایی‌ها رایج کردند، ابتدا در سنا و سالن‌های عمومی و بعدا در رادیو. تلویزیون که آمد تا سال‌ها مدعیان مناصب سیاسی با نگرانی از فرادستی تاثیر تصویری رفتار و رویکردها و سروضع خود، ضعف احتمالی در سخن‌وری و به حاشیه‌رانده‌شدن محتوای دیدگاه‌ها و نظرات، روی خوشی به آن نشان ندادند. اما سرانجام ریچارد نیکسون سال ۱۹۶۰ راضی شد که با جان اف کندی مناظره رو در رو داشته باشد. تجربه این مناظره و برخی مسائل حاشیه‌ای دیگر در مناظره‌ها، این شیوه را برای ۱۶ سال تعطیل کرد.
حالا گرچه پخش زنده تلویزیونی مناظره‌های درون حزبی و نامزدان ریاست جمهوری در آمریکا و اروپا بخشی مهم از فعالیت‌های تبلیغی آنها را تشکیل می‌دهد، ولی هنوز هم در باره میزان تاثیرگذاری این مناظره‌ها بر افکار عمومی بحث و جدل زیاد است و اجماعی عمومی در سطوح ملی و بین‌المللی در مورد آنها وجود ندارد.
در مورد ایران که همچنان با فقدان موسسات نظرسنجی حرفه‌ای روبروست این مشکل مضاعف است. در کشورهای دیگر معمولا پس از مناظره‌ها فورا در باره تاثیرات آن و بالا و پایین‌رفتن محبوبیت رقبا نظرسنجی می‌شود اما چنین امری در ایران کمتر رایج است.
حالا دیگر تاثیر مناظره‌ها بر شکل‌‌دهی به ذهنیت بخش‌هایی از جامعه که تا روزآخر دچار سردرگمی‌و بی‌تصمیمی‌هستند و نیز انگیزه‌بخشی به مدافعان هر کدام از رقبا در کار میدانی و جلب آرای بیشتر، کمتر انکار می‌شود.
پدیده‌ای تازه در رقابت‌های انتخاباتی در ایران
در ایران مناظره‌های تلویزیونی به سال‌های اول پس از انقلاب برمی‌گردد. نظام سیاسی تازه برآمده از انقلاب نه لزوما از سر پایبندی به پلورالیسم و تضارب آرا، بلکه بیشتر با هدف منزوی ساختن گروه‌های رقیب مانند مجاهدین خلق باب مناظرات سیاسی و فلسفی را، البته به صورت غیرزنده، با مخالفان درتلویزیون گشود. اما رقابت که به درگیری‌های خیابانی و سرکوب‌های بعد از آن کشید، این شیوه را پیش از آن که به گستره مبارزات سیاسی در انتخابات رخنه کند، به حال تعطیل درآورد.
انتخابات ریاست جمهوری در ایران تا سال ۱۳۷۶ جنبه رقابتی نداشت و عرصه‌ای برای بروز و برآمد جناح‌بندی‌های درون خود نظام هم به شمار نمی‌آمد. سال ۱۳۷۶ تا حدودی این وضع عوض شد. گرچه رقابت اصلی میان اکبر ناطق نوری، نماینده جناح محافظه‌کار مسلط و محمد خاتمی نماینده جناح به حاشیه رانده‌شده حکومت شکل گرفت، ولی رقبای دیگری هم در این انتخابات بودند که بحث‌هایی میان آنها، نه به صورت مناظره بلکه بیشتر به صورت میزگرد تلویزیونی شکل گرفت بی‌آن که تاثیر محسوسی در نتیجه انتخابات به این بحث‌ها نسبت داده شود. همین بحث‌ها هم البته در دور بعدی انتخابات تکرار نشد.
سال ۱۳۸۴ مناظره‌های محدودی میان نمایندگان نامزدهای اصلی برگزار شد که نوعی زمینه‌سازی برای مناظره‌های بحث‌انگیز سال ۱۳۸۸ تلقی می‌شوند. پخش مستقیم اولین دوئل‌های رو در رو دراین سال، با توجه به رفتار و رویکرد احمدی‌نژاد و قطبیتی که در فضای سیاسی کشور پیدا شد بسیاری را به مباحث انتخابات و شرکت در آن علاقه‌مند کرد و یکی از پرآراترین انتخابات تاریخ جمهوری اسلامی را رقم زد؛ با نتیجه‌ای که مخالفان احمدی‌نژاد آن را دستکاری شده خواندند و با شعار "رای من کو؟" به خیابان آمدند. سرکوب آن اعتراض‌ها و حبس و حصرهایی که در پی آن آمد هنوز هم بر فضای سیاسی ایران سایه افکنده است.
بیشتر بخوانید: تهران دیشب مناظره می‌دید
سیما هم شاید سود ببرد
در همین راستا، سال ۱۳۹۲ حاکمیت تصمیم گرفت که مناظره‌ها به صورت جمعی باشد و حالت دوئل تلویزیونی به خود نگیرند. بسیاری از کارشناسان این شیوه را بیگانه با مناظره که معمولا دوجانبه است ارزیابی کردند. به‌خصوص شیوه مسئولان سیما در اجرا و مدیریت مناظره با اانتقادهایی روبرو شد. بعضی حتی این شیوه را به "مسابقه هفته" تشبیه کردند. با این همه در لحظاتی نامزدها با تخطی از شیوه مجریان صدا و سیما، مناظره را به دوئل بدل کردند و معنای واقعی به آن بخشیدند.
امسال حتی در اقدامی بحث‌انگیز ابتدا تصمیم گرفته شد که مناظره‌ها زنده پخش نشوند، تصمیمی که مخالفت‌های سختی از همه سو برانگیخت. وزیرکشور که بر خلاف رئیس دولت از مدافعان این تصمیم بود، در توجیه آن گفت: «پخش مناظره‌هاي كانديداها به‌صورت زنده ريسك را بالا میبرد. بايد حق داد كه در برنامه زنده هركسی كه حرفی مي‌زند در آن لحظه قابل مديريت نيست چون ما شاهد نتايج برنامه‌های زنده سال ۸۸ در افكار عمومی بوديم كه چقدر در سياست داخلی و حوزه‌های بين‌المللی كدورت‌ها، ابهامات و هزينه‌های بسيار زيادي ايجاد كرد كه هنوز هم آثارش را مي‌بينيم.»
بیشتر بخوانید: وزیر کشور: بابت مناظره زنده در سال ۸۸ هزینه بسیار پرداختیم
مغایرت تجربه انتخابات سال ۱۳۹۲ با استدلال وزیر کشور و اثرگذاری مثبت مناظره‌ها به رغم ضعف‌ها و اشکالات آنها و مخالفت‌های گسترده‌با تصمیم یادشده، نهایتا به ملغی‌شدن آن راه برد و قرار شد که مناظره‌ها همچنان زنده پخش شوند.
بازنگری در این تصمیم، از نظر برخی از تحلیل‌گران به سود سیمای جمهوری اسلامی هم هست. سیما از نظر این تحلیل‌گران، هم بنا به "کارکرد جناحی و یک سویه" آن و هم به دلیل گسترش دسترسی عمومی به فضای مجازی، بیش از پیش نقش و وزن خود را در اطلاع‌رسانی، فضاسازی و سوق افکار جمعی به این یا آن سو از دست داده است.
احمد شیرزاد، فعال و تحلیلگر اصلاح‌طلب در این رابطه در روزنامه آرمان نوشته است: « این روزها مدیران رسانه ملی به گونه‌ای رفتار می‌کنند که این رسانه فقط در صحنه انتخابات تاثیرگذار است، در حالی که مرجع اطلاع رسانی مردم دیگر صداوسیما نیست. در صحنه انتخابات هم تنها ابزار سخت افزاری صداوسیما در جهت برگزاری مناظره‌ها موجب‌‌شده مردم به این رسانه توجه کنند.»
مناظره زنده و سود و زیان دولت و رقبا
مسئولیت تصمیم اولیه در باره لغو مناظره‌های زنده را هیچ کس به عهده نگرفت و دولت و نامزدهای مخالف آن را به گردن هم انداختند. اصلاح‌طلبان و اعتدالیون استدلال کردند که این تصمیم حاصل«سیاست‌های برخی اصولگرایان تندرو مبتنی بر دور نگه داشتن مباحث از دید مردم بوده و این امر بالطبع نمی‌تواند واکنش مثبتی در میان مردم و رسانه‌ها داشته باشد. همین موضوع زنده بودن مناظره‌ها تضمین پیروزی اصلاح‌طلبان است و از دیگر سو باعث تقویت اعتماد بیشتر ملت به دولت خواهد شد.»
بیشتر بخوانید: واکنش نامزدهای انتخاباتی به عدم پخش زنده مناظره تلویزیونی
این در حالی بود که اصولگرایان دولت را متهم می‌کردند که به دلیل ترس از عدم توان پاسخگویی روحانی به انتقادات وارده به عملکرد چهار ساله خودش و دولتش خواهان زنده‌نبودن مناظره‌ها بوده است.
بدیهی است که حسن روحانی این بار کارنامه سفید و نانوشته‌ای ندارد و ضعف‌های عملکردها و تصمیمات دولت او، به خصوص در عرصه رونق‌بخشیدن به اقتصاد و رفع بیکاری می‌تواند دستمایه لازم را به رقبا بدهد تا در مناظره زنده روحانی را به چالش بکشند و بر محبوبیت خود بیافزایند. روحانی با این چالش روبرو است که تصویر قابل قبول و باورپذیری از برنامه‌اش برای تصحیح و بهبود فعالیت دولت در دور بعد ارائه کند، چرا که به نوشته سایت عصر ایران، رقبای روحانی می‌توانند او را «نماینده "وضع موجود" و خودشان را نماد "تغییر" معرفی کنند» و به این ترتیب ریزش آرای روحانی را رقم زنند.
با این همه، تحلیل‌گرانی هستند که معتقدند اگر روحانی به کارنامه مقبول خود در برخی از عرصه‌های دیگر و حتی در بخشی از مولفه‌های مربوط به اقتصاد بپردازد و تسلط نهادهای رانت‌خوار و غیرپاسخگو بر بخش بزرگی ازاقتصاد ایران و نیز ضدیت جناح اصولگرا با تعامل سازنده با جهان خارج را عمده کند و از اثراتی که این ضدیت در محدودماندن تعاملات ضروری اقتصاد ایران با جهان داشته حرف بزند، کارت‌های بدی در برابر رقبا ندارد. همچنین توضیح روشنگر و صریح مخالفت و مقاومت رقبا و حامیان آنها علیه گشایش‌های سیاسی و فرهنگی با ذکر دقیق آدرس، تاثیر کمی بر جهت‌گیری انتخاباتی بخش‌های بزرگی از جامعه نخواهد داشت و در چنین صورتی، لزوما مناظره‌های زنده به سود رقبا تمام نخواهد شد.
اولین مناظره انتخاباتی ۹۶، چند روز دیگر برگزار خواهد شد. در این مناظره بسان ۳۷ سال گذشته بخش مهمی از قشرهای سکولار و اقلیت‌های جامعه، نماینده و نامزدی ندارند. با این همه، رقابتی‌بودن انتخابات در میان خود جناح‌های درون حکومتی هم از اهمیت کمی برخوردار نیست. باید دید که در برگزاری مناظره‌های پیش‌رو تا چه حد ضعف‌های مناظره ۱۳۹۲ رفع خواهد شد، تا چه حد به دوئل انتخاباتی شباهت خواهد یافت و نیز تا چه حد برای مسائل و مشکلات مردم و ایجاد گشایش‌ها در زمینه‌های مختلف برنامه ارائه خواهد شد، تا چه حد محدودیت‌های ساختار سیاسی و بندهایی که بر قدرت عمل رئیس جمهور زده به بیان خواهند آمد و نهایتا مناظره کدام رقیب را بالا خواهد کشید یا به زمین خواهد زد.