مهم‌ترین مراکز اتمی ایران

مراکزی که در گزارش زیر از آنها نام برده می‌شود تاسیساتی هستند که مستقیم یا غیرمستقیم با برنامه اتمی ایران مرتبط هستند و در اسناد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و نیز گزارش‌های رسمی دولت ایران از آنها نام برده شده است.

معادن اورانیوم گچین و ساغند

معدن گچین و ساغند دو معدن شناخته‌شده استخراج سنگ اورانیوم در ایران هستند که در گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از آنها نام برده شده است.

معدن گچین در نزدیکی روستای "گچین" در نزدیکی بندرعباس در استان هرمزگان قرار دارد و معدن ساغند میان یزد و طبس در حاشیه کویر واقع شده است.

بنابر اطلاعات مندرج در گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ذخیره اورانیوم معدن ساغند حدود ۱۰۰۰ تن و معدن گچین حدود ۴۰ تن است. اکتشاف و طراحی معدن ساغند یزد از سال ۱۳۷۳ آغاز شده اما هنوز به مرحله بهره‌برداری نهایی نرسیده است.

در معدن گچین یک كارخانه تغلیظ سنگ اورانیوم (UOC) نیز وجود دارد که سنگ معدن اورانیوم استخراج شده از معدن در آنجا فراوری شده و به کیک زرد تبدیل می‌شود. ظرفیت تولید اورانیوم معدن گچین ۲۱ تن كیك زرد در سال است اما این معدن ظاهرا با ظرفیت كامل تولید نمی‌كند.

کیک زرد (اكسید اورانیوم) همان سنگ اورانیوم پودر شده با درجه خلوص بیشتر است. برای تهیه آن ابتدا سنگ معدن با دستگاه‌های مخصوصی خرد و آسیاب می‌شود، سپس برای جداسازی اورانیوم و بالابردن خلوص خاک سنگ، آن را در حمامی از اسید سولفوریک، آلکالاین و یا پراکسید می‌خوابانند. این محصول را خشک و فیلتر می‌کنند و نتیجه آن چیزی خواهد شد که به "کیک زرد" معروف است.

براساس گزارش‌های منتشر شده در رسانه‌های داخلی ایران، ذخایر سنگ اورانیومی که ایران در سال‌های گذشته در مراکز اتمی خود فرآوری کرده اورانیوم خریداری ‌شده از آفریقای جنوبی است. این اورانیوم پیش از انقلاب ۱۹۷۹ (۱۳۵۷) و در زمان ژریم پادشاهی خریداری شده بود و در سال ۱۹۸۲ به ایران تحویل داده شد.

کارخانه تولید کیک زرد اردکان

علاوه بر کارخانه تولید کیک زرد در گچین بندرعباس، ایران یک مرکز فرآوری سنگ اورانیوم و تولید کیک زرد دیگری نیز در اردکان یزد دارد. به‌نظر می‌رسد این مرکز برای فرآوری سنگ اورانیوم استخراج شده از معدن اورانیوم ساغند احداث شده است. بنا به گفته مسئولان ایرانی، ظرفیت تولید اكسید اورانیوم (کیک زرد) در این كارخانه ۷۰ تن در سال است.

هنوز روشن نیست که کارخانه تولید کیک زرد اردکان به مرحله بهره‌برداری رسیده است یا نه. علی‌اکبر صالحی، رئیس وقت سازمان انرژی اتمی ایران در دسامبر ۲۰۱۰ به خبرنگاران گفت: «معدن ما در ساغند یزد در آینده‌ای نه چندان دور به بهره‌برداری خواهد رسید و تاسیسات تولید کیک زرد اردکان هم شتاب بیشتری پیدا کرده است.»

سه سال قبل از آن (در ۱۰ فوریه ۲۰۰۷) دکتر قنادی، رییس پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای ایران نیز اعلام کرده بود «کارخانه‌ی تولید کیک زرد اردکان یزد به زودی راه‌اندازی می‌شود».

تاسیسات UCF اصفهان

"مرکز تحقیقات و تولید سوخت‏ هسته‏ای اصفهان" (Uranium Conversion Facility – UCF) مرکزی برای تبدیل کیک زرد به گاز هگزا فلوراید است. این گاز سپس در سانتریفوژها تزریق می‌شود تا اورانیوم قابل استفاده آن افزایش یابد.

فکر ایجاد تاسیسات اصفهان به پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران باز می‏گردد که به عنوان گزینه‏ای برای تکمیل چرخه‏ سوخت نیروگاه اتمی بوشهر پیشنهاد شد. اما در پی سقوط رژیم پادشاهی در ایران و سپس وقوع جنگ میان ایران و عراق این فکر نخست به فراموشی سپرده شد.

در سال ۱۳۷۱ و در زمان نخستین دولت اکبر هاشمی رفسنجانی و در دوره‌ای که رضا امراللهی‏ ریاست سازمان انرژی اتمی ایران را بر عهده داشت، بار دیگر ضرورت ساخت این مرکز مطرح شد و کار احداث آن آغاز گردید. به علت نزدیکی اصفهان به معادن اورانیوم، این شهر به عنوان محل تاسیس کارخانه جدید انتخاب شد.

به دلیل خودداری کشورهای غربی‌ از همکاری در احداث این کارخانه، ایران قراردادی را به مبلغ ۱۱۰ میلیون دلار با چین امضا کرد. زمان اجرای پروژه ۱۱ سال تعیین شده بود. اما چین در سال ۱۳۷۵ اعلام کرد که حاضر به اتمام‏ ساخت تأسیسات اصفهان نیست. تهران این‏ تصمیم را نپذیرفت. ‌با این حال دولت چین اواسط سال ۱۳۷۶ به ایران اطلاع داد که تمایلی به ادامه‏ ساخت تأسیسات اصفهان ندارد.

بنا بر گزارش‌های منتشر شده در رسانه‌های ایران، پس از امتناع چین از ادامه ساخت تأسیسات اصفهان، کارشناسان ایرانی آن را ادامه داده و در فروردین ۱۳۸۳ راه‌اندازی کردند.

یکی از کارهای مهم تاسیسات UCF اصفهان تولید "گاز هگزا فلوراید اورانیوم" (UF6) است. برای تولید این گاز ابتدا كیك زرد (سنگ اورانیوم پودر شده با درجه خلوص بیشتر) را در اسید نیتریك حل می‌كنند. بر اثر این عمل، ماده‌ای به نام نیترات اورانیوم تولید می‌شود.

پس از جدا كردن نیترات از این ماده،‌ اكسید خالص اورانیوم (UO2) به دست می‌آید. به این اكسید خالص اورانیوم ماده‌ای به نام هیدروژن فلوراید اضافه می‌كنند. بر اثر این عمل، اورانیوم با فلوراید تركیب می‌شود و ماده‌ای به نام اورانیوم تترافلوراید تولید می‌گردد. سرانجام به گاز اورانیوم تترافلوراید، گاز فلوراین (F2) اضافه می‌كنند. بر اثر این فعل و انفعال، گاز هگزا فلوراید اورانیوم تولید می‌شود.

این گاز هگزا فلوراید اورانیوم همان گازی است كه برای غنی‌سازی در دستگاه‌های سانتریفوژ تزریق می‌شود.

در تاسیسات UCF اصفهان علاوه بر تولید گاز هگزا فلوراید اورانیوم، محصول غنی‌شده در تاسیسات نظنز نیز به حالت پودر درمی‌آید. این پودر سپس در واحد دیگری به نام FMP که آن‌هم در اصفهان قرار دارد به قرص‌های سوخت تبدیل می‌شود. با قراردادن این قرص‌ها در میله‌های مخصوص، سوخت هسته‌ای تولید می‌شود.

تاسیسات غنی‌سازی نطنز

تاسیسات غنی‌سازی اورانیوم نطنز، در نزدیکی شهر نطنز در شمال اصفهان قرار دارد. زمان آغاز ساخت تاسیسات غنی‌سازی اورانیوم نطنز روشن نیست. اما بخش اصلی این تاسیسات که محل استقرار سانتریفوژهاست، در زیرزمینی به عمق ۳۰ متر قرار دارد.

از زمان دقیق راه‌اندازی مرکز غنی‌سازی نطنز نیز اطلاع دقیقی در دست نیست. براساس گزارش‌های منتشر شده در رسانه‌های ایران، احتمالا نخستین مراحل راه‌اندازی تاسیسات در فروردین سال ۱۳۸۵ بود که با مجموعه‌های کم‌تعداد سانتریفوژ شروع به کار کرده است.

در فروردین سال ۱۳۸۶ محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور ایران برای نخستین‌بار از نصب و راه‌اندازی سه هزار دستگاه سانتریفوژ در نطنز خبر داد. رسانه‌های ایران نوشتند که این دستگاه‌ها از نوع نسل جدید سانتریفوژهاست که توسط خود ایران ساخته شده‌اند. در آخرین گزارش‌های رسانه‌ها، تعداد سانتریفوژ نصب شده در نظنز تا ۶ هزار نیز قید شده است.

عملیات غنی‌سازی یکی از مراحل مهم در چرخه تولید اورانیوم غنی‌شده، هم برای مصارف صنعتی و هم برای مقاصد نظامی است.

اورانیوم در طبیعت به صورت ایزوتوپ‌های مختلفی وجود دارد. ایزوتوپ به صورت‌های گوناگون یك عنصر گفته می‌شود كه جرم آنها با هم تفاوت داشته باشد. تفاوت ایزوتوپ‌های مختلف یك عنصر از تفاوت تعداد نوترون‌های موجود در هسته آنها ناشی می‌شود.

از میان ایزوتوپ‌های اورانیوم تنها ایزوتوپ ۲۳۵ شکافت‌پذیر و پرتوزاست. همین ایزوتوپ اورانیوم است که سوخت راکتورهای هسته‌ای برای تولید انرژی را تشکیل می‌دهد. اورانیوم مورد نیاز برای ساخت جنگ‌افزار هسته‌ای نیز همین ایزوتوپ ۲۳۵ است.

اما مشکل آنجاست که ایزوتوپ ۲۳۵ فقط ۷/ ۰ درصد اورانیوم موجود در طبیعت را تشکیل می‌دهد؛ ۳/ ۹۹ درصد از نوع ایزوتوپ ۲۳۸ است که فاقد قابلیت پرتوزایی است.

غنی‌سازی اورانیوم عبارت از بالا بردن میزان ایزوتوپ ۲۳۵ در کل محصول است. اورانیوم مورد نیاز در راکتورهای هسته‌ای باید دارای ۳ تا ۵ درصد از ایزوتوپ ۲۳۵ اورانیوم باشد. اورانیوم با غلظت بالای ۲۵ درصد مصارف نظامی پیدا می‌کند.

تاسیسات غنی‌سازی فردو

مرکز هسته‌ای غنی‌سازی فردو در نزدیکی روستای فردو در جنوب استان قم قرار دارد. بنابر گزارش‌های رسانه‌ها، این تأسیسات در دل کوه‌ها و در عمق ۹۰ متری و در دل صخره‌های سنگی احداث شده است.

زمان آغاز احداث این مرکز روشن نیست، اما دولت ایران در سپتامبر ۲۰۰۹ اعلام کرد که در حال ایجاد چنین مرکزی است و تجهیزات فنی هنوز در آن نصب نشده‌اند.

دولت ایران وجود چنین مرکزی را پس از آن پذیرفت که دولت‌های غربی به وجود آن پی بردند. رسانه‌های بین‌المللی به نقل از منابع غربی گزارش دادند که احداث مرکز فردو از سال ۲۰۰۶ آغاز شده است و ایران تا سال ۲۰۰۹ احداث آن را به آژانس اطلاع نداده بود. ایران می‌گوید برای "ایمنی مردم" و هم‌چنین از بیم "بمباران احتمالی"، دستگاه‌های سانتریفوژ را به این مکان زیرزمینی در عمق کوه‌ها انتقال داده است.

رسانه‌های نزدیک به حاکمیت ایران نوشتند که احداث تاسیسات فردو در دل کوه‌ها حامل این پیام به غرب است که اگر نظنز بمباران شود، بازهم فعالیت غنی‌سازی درایران متوقف نخواهد شد. به‌نظر این رسانه‌ها بمباران‌های هوایی توان تخریب مرکز فردو را ندارند.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ژانویه ۲۰۱۱ اعلام کرد ایران تولید اورانیوم با غلظت ۲۰ درصد را در تاسیسات غنی‌سازی فردو آغاز کرده است. آژانس در ماه مه ۲۰۱۲ نیز خبر داد که بازرسان آن در مرکز هسته‌ای فردو، نشانه‌هایی از اورانیوم با غلظت ۲۷ درصد پیدا کرده‌اند.

به این ترتیب به‌نظر می‌رسد که احداث مرکز فردو برای تولید اورانیوم با غلظت بالاست. اورانیوم با غلظت بیش از ۲۵ درصد تنها می‌تواند مصارف نظامی داشته باشد.

کشورهای غربی‌ حساسیت زیادی به مرکز غنی‌سازی فردو نشان داده‌اند و در مذاکرات اخیر خود با ایران بر تعطیلی آن پافشاری کرده‌اند.

در ماه سپتامبر ۲۰۱۲ فاش شد که ابزارهای الکترونیکی جاسوسی در داخل تخته سنگی در نزدیکی فردو کار گذاشته شده بود. این "تخته سنگ هوشمند" که مامور ردیابی عملیات داخل مرکز فرود بوده هنگام جابحایی سنگ‌های آن محدوده به‌طور اتوماتیک منفجر و موجب قطع خطوط انتقال برق به فردو شده بود.

نیروگاه هسته‌ای بوشهر

نیروگاه هسته‌ای بوشهر از نظر زمان ساخت و راه‌اندازی در سطح جهان رکوردار است. قرارداد ساخت این نیروگاه در سال ۱۳۵۵ (۱۹۷۶) میان سازمان انرژی اتمی ایران و "کرافت‌ورک یونیون" یکی از شرکت‌های وابسته به زیمنس آلمان امضا شد و در سال ۱۳۹۱، یعنی پس از گذشت ۳۶ سال به‌طور آزمایشی راه‌اندازی شد.

قرارداد ایران با شرکت آلمانی کرافت‌ورک یونیون برای احداث دو واحد نیروگاه اتمی بود. در سال ۱۳۵۷ در حالی که حدود ۷۵ درصد از واحد اول و ۶۰ درصد واحد دوم نیروگاه ساخته شده بودند، با تغییر نظام سیاسی ایران ساخت هر دو واحد متوقف ماند.

در دهه ۶۰ خورشیدی بار دیگر کار در نیروگاه بوشهر از سر گرفته شد، اما همزمان با حضور کارشناسان آلمانی در نیروگاه، حمله موشکی عراق به بخشی از ساختمان نیروگاه بوشهر، آلمان را از ادامه پروژه منصرف کرد.

در اوایل سال ۱۳۶۸ در سفر اکبر هاشمی رفسنجانی رییس جمهور وقت به روسیه، برای تکمیل نیروگاه بوشهر توسط روس‌ها موافقت به عمل آمد. اما قرارداد اجرایی میان ایران و روسیه در ژانویه ۱۹۹۶ برای تکمیل واحد اول نیروگاه بوشهر امضا شد. طرف روس متعهد شد تا سال ۲۰۰۰ ساخت نیروگاه را به پایان برساند.

در سال ۲۰۱۱ و پس از گذشت ۱۵ سال پیمانکار روسی اعلام کرد که واحد اول نیروگاه بوشهر به مرحله راه‌اندازی آزمایشی رسیده است.

مدت زمان ساخت یک نیروگاه مشابه بوشهر در کشورهای پیشرفته صنعتی حداکثر ۷ سال و در کشورهای مشابه ایران حداکثر ۸ سال طول می‌کشد.

مطابق قرارداد، سوخت مورد نیاز نیروگاه بوشهر تا ده سال پس از راه‌اندازی از سوی روس‌ها تامین می‌شود. سوخت مورد نیاز این نیروگاه اورانیوم با غنای ۵/ ۳ تا ۵ درصد است.

براساس این قرارداد بازمانده‌های سوخت نیروگاه بوشهر به روسیه بازگردانده خواهد شد. ظرفیت اسمی هر واحد نیروگاه بوشهر در زمان آغاز احداث توسط شرکت زیمنس آلمان ۱۲۹۳ مگاوات و توان خالص ۱۱۹۶ مگاوات بود. روشن نیست که آیا آنچه از طریق روس‌ها تکمیل شده دارای همین ظریفیت تولید هست یا نه.

تاسیسات آب سنگین اراک

پروژه تولید آب سنگین در شمال غربی اراک و در نزدیکی نیروگاه ۴۰ مگاواتی آب سنگین اراک قرار دارد و برای تامین آب سنگین این نیروگاه ساخته شده است.

عملیات اجرای ساخت این مجتمع در سال ۱۳۷۷ آغاز و در سال ۱۳۸۷ پیش راه‌اندازی شد. ظرفیت تولید این مجتمع ابتدا هشت تن بود و امروز ظرفیت آن به ۱۶تن آب سنگین با غنای ۸۹۹ درصد رسیده است.

آب سنگین ترکیب مولکولی متفاوتی از آب معمولی دارد. هر مولکول آب معمولی از دو اتم هیدروژن و یک اتم اکسیژن (H2O) تشکیل شده است. هیدروژن (H) نیز همانند بسیاری از عناصر طبیعی دیگر ایزوتوپ‌های مختلفی از جمله دوتریوم (H2=D) و تری‌تیوم (H3=T) دارد.

"آب سنگین" آبی است که نسبت ایزوتوپ دوتریوم آن بیشتر از حد معمولی باشد. در آب سنگین به جای دو اتم هیدروژن، دو اتم دوتریوم با یک اکسیژن (D2O) ترکیب می‌شوند. (آب خالص+هیدورژن = آب سنگین)

در مجتمع اراک، آب سنگین در چندین مرحله فنی به صورت صنعتی تهیه می‌شود. این آب سنگین در تولید برق از نیروگاه‌های آب سنگین کاربرد دارد. علاوه بر آن در پزشکی هسته‌ای و تولید رادیوایزوتوپ ها و رادیوداروها مصارف زیادی دارد.

اما آنچه پروژه صنعتی تولید آب سنگین را حساس کرده، تولید پلوتونیوم به عنوان محصول فرعی این فرایند است. از این پلوتونیوم می‌توان مستقیم و بدون نیاز به غنی‌سازی اورانیوم، سلاح‌های اتمی ساخت. به عبارت دیگر رآکتورهای تولید آب سنگین را می‌توان به گونه‌ای ساخت که بدون نیاز به تجهیزات غنی‌سازی، اورانیوم را به پلوتونیوم قابل استفاده در بمب اتمی تبدیل کند.

کشورهایی چون هند، اسرائیل، پاکستان، کره شمالی، روسیه و آمریکا از رآکتورهای تولید آب سنگین برای تولید بمب اتمی استفاده کرده‌اند. به همین دلیل پروژه‌های تولید آب سنگین در چارچوب قرارداد منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای قرار می‌گیرد و باید زیر نظر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باشد.

رآکتور تـحقیقاتی تهران

رآکتور تـحقیقاتی آب سبک تهران یکی از انـواع راکـتورهای چند منظوره و در نوع خود از کارآترین انواع راکتورهای دنیا در زمینه علمی و صنعتی است. این رآکتور با ظرفیت ۵ مگاوات، در سال ۱۹۶۷ توسط ایالات متحده آمریکا در مرکز تحقیقات اتمی تهران وابسته به دانشگاه تهران ساخته شد.

سوخت مورد نیاز این راکتور در آغاز فعالیت آن، اورانیوم ۹۳ درصد بود که در زمان احداث به مقدار ۸۵/ ۵ کیلوگرم از سوی یک شرکت آمریکایی تامین شده بود. این اورانیوم، سوخت مورد نیاز رآکتور تحقیقاتی تهران را برای مدت ۲۰ سال تامین کرد.

در ماه مه ‌۱۹۸۷ ایران قراردادی با آرژانتین برای تغییر هسته رآکتور برای تغییر سوخت آن از اورانیوم ۹۳ درصد به اورانیوم ۲۰ درصد امضاء کرد. پس از آن آرژانیتن ۸/ ۱۱۵ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصد تحویل ایران داد.

هر چند راکتور تهران یک واحد تحقیقاتی است اما در حال حاضر رادیوداروهای مورد نیاز کشور در این رآکتور تولید می‌شوند.

در سال ۲۰۱۰ ایران اعلام کرد سوخت رآکتور تهران در حال اتمام است و از طریق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواستار تامین سوخت ۲۰ درصد برای این رآکتور شد. اما این درخواست با دیگر مسائل مناقشه‌ی اتمی ایران پیوند خورد و موضوع آن‌طور که ایران مایل بود، حل‌وفصل نشد.

یک سال بعد ایران اعلام کرد راساً سوخت مورد نیاز رآکتور تهران را در داخل کشور تهیه کرده است.

مرکز نظامی پارچین

یکی از مراکز مهمی که با فعالیت‌های هسته‌ای ایران مرتبط است پایگاه نظامی پارچین واقع در جنوب شرقی تهران است. این مرکز یک پادگان نظامی و در اختیار سپاه پاسداران جمهوری اسلامی است، اما آژانس احتمال می‌دهد که ایران در این مکان دست به آزمایش انفجار هسته‌ای زده باشد.

نام پارچین برای نخستین بار در سپتامبر ۲۰۰۴ با انتشار گزارش و تصاویری از سوی مؤسسه علوم و امنیت بین‌الملل (‌ISIS) درباره این پادگان مطرح شد. این بنیاد پژوهشی آمریکایی با تفسیر عکس‌های هوایی تهیه‌شده از پارچین ادعا کرد در این مرکز انفجار هسته‌ای با هدف آزمایش جنگ‌افزار هسته‌ای انجام شده است.

منابعی که می‌گویند ایران احتمالا در پارچین فعالیت‌های مرتبط با سلاح هسته‌ای انجام داده، از وجود یک اتاقک فولادی در پارچین خبر می‌دهند که انفجارهای قوی آزمایشی در این اتاقک انجام شده‌اند.

به دنبال انتشار این گزارش، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواستار بازدید از پایگاه پارچین شد. حدود چهار ماه بعد، در ژانویه ۲۰۰۵، بازرسان آژانس به سرپرستی اولی هاینونن از پارچین بازدید کردند. نتیجه این بازدید این بود که آژانس در گزارش خود نوشت «اثری از تجهیزات یا مواد چند منظوره در اماکنی که مورد بازدید قرار گرفت، مشاهده نکرده است».

با این‌حال مناقشه بر سر پارچین میان ایران و آژانس در مورد احتمال وجود فعالیت‌های اعلام‌نشده در آنجا، ادامه پیدا کرد.

در نیمه نخست سال ۲۰۱۲ آژانس بین‌المللی از انجام عملیات گسترده خاکبرداری و پاکسازی احتمالی در پارچین خبر داد که مستند به تحلیل عکس‌های هوایی بود. اما ایران دیگر اجازه بازدید از پارچین را به بازرسان آژانس نداد.