هنرخیابانی از واقعیت تا اسطوره

در جشنواره بین‌المللی فیلم برلین، مستندی به نمایش درآمد، که سخت مورد توجه تماشاگران قرار گرفت. این مستند از نادر فیلم‌هایی بود، که در پی آن کنفرانسی مطبوعاتی برپا نشد، زیرا سازنده آن، فیلم را تنها به برلیناله فرستاده بود.

مستند "خروج از میان فروشگاه هدیه" (Exit through the gift shop) نخستین فیلم "بنکسی" (Banksy) اسطوره شورشی و گرافیتیست (دیوارنویس و دیوارنگار) سرشناس جهان است.

بنکسی کیست؟

هیچکس به درستی نام واقعی این گرافیتیست بریتانیایی را نمی‌داند. به گفته برخی‌ها بنکسی در سال ۱۹۷۴ و یا ۱۹۷۵ در نزدیکی شهر بریستول بدنیا آمده است. اولین کارهای گرافیتی (دیوارنویسی و دیوارنگاری) بنکسی نیز در شهر بریستول آفریده شد. بعدها کتاب‌هایی با طرح‌ها و عکس‌های از دیوارنویسی وی تحت نام "رابین بنکسی" انتشار یافت. این چهره مرموز، ‌اما بسیار معروف، تاکنون موفق شده است، که هویت واقعی خود را پنهان نگاه دارد. به گفته یک روزنامه انگلیسی نام واقعی بنکسی، رابین گانینگهم (Robin Gunningham) است، اما بعدها مدیر بنکسی این خبر را نادرست خواند.

بنکسی به یاری تاکتیک‌هایی که در حوزه "هنرهای خیابانی" به "ارتباطات چریکی" معروف است، می‌کوشد، آثار تحریک‌کننده و انتقادی خود را در معرض عموم قرار دهد. یکی از عملیات جنجالی بنکسی نصب پنهانی آثار خود در موزه‌های بزرگ جهان همچون موزه هنر مدرن در نیویورک، موزه متروپولیتن برای هنر، لوور در پاریس و دیگر موزه‌ها و گالری‌های معروف جهان است.

البته کارهای بنکسی تنها به دیوارنویسی خلاصه نمی‌شوند، او برای مثال در سال ۲۰۰۶ با جعل آلبومی از نخستین سی‌دی "پاریس هیلتون"‌، وارث خانواده سرشناس هیلتون، سبب جنجالی تازه در جهان هنر شد. بنکسی بر روی سی‌دی، بدن هیلتون را با سر یک سگ مونتاژ کرده بود.

یکی دیگر از اقدامات اعتراضی بنکسی، نصب عروسکی به شکل زندانیان گوانتانامو در "دیسنی‌لند" آمریکا بود، که در فیلم جدید وی در برلیناله نیز چگونگی تهیه این عروسک، قاچاق آن به درون دیسنی‌لند وسرانجام نصب آن را به نمایش گذاشته می‌‌شود. این کار، اعتراضی آشکار به نقض حقوق‌بشر در گوانتانامو و شوکه کردن آمریکاییان در تفریح‌گاه محبوب خود بود.

هنرخیابانی تنها به دیوارنویسی بسنده نمی‌شود و شاید اصطلاح دیوارنوسی کاملاَ هم رسا نباشد، زیرا هنرمندان خیابانی از هر زمینه‌ای همچون تابلوهای راهنمایی، قطارها، ماشین‌آلات، پل‌ها و هر امکان دیگری سود می‌جویند. بنکزی حتا با "چیده‌مان‌های هنری" نیز مردم را در خیابان‌با هنر خود به فکر، تحسین و یا حتا ناسزا وادار کرده است.

مستند بنکزی و هنرخیابانی

دیوارنویسی به گونه‌‌‌ای که بنکسی و دیگر چهره‌های شناخته‌شده آن را می‌فهمند و اجرا می‌کنند، گام برداشتن در عرصه‌های تعریف‌ناشده‌ی قانونی، و در اغلب موارد فراقانونی است. به همین دلیل دیوارنویسی غیرمجاز در اغلب کشورهای جهان جرم شناخته می‌شود و مجازات آن شامل جریمه‌های نقدی تا حبس گرافیتیست می‌شود.

مستند بنکسی با کمال شگفتی، محورش نه کارهای شخص او، بلکه زندگی شخصی به نام "تیری گتا" (Thierry Guetta) است، که بدون دوربین فیلمبرداری از خانه خارج نمی‌شود. "تیری" صاحب یک مغازه هدیه‌فروشی در آمریکا است و به طرز بیمارگونه‌ای نیاز به ثبت و ضبط رخدادهای معمولی پیرامون خود دارد، اما در اثر آشنایی با گرافیتیست‌ها، مسیر اعتیاد خود (یعنی فیلم‌برداری) را تغییر می‌دهد، و درصدد ضبط عملیات شبانه و غیرقانونی هنرمندان خیابانی بر می‌آید.

در این مستند "تیری" سال‌ها با دروبین خود هنرمندان خیابانی بنامی نظیر "سپیس این‌و‌یدر" (Space Invader)، شپرد فیری (Shepard Fairy) و رابین بنکزی را همراهی می‌کند و با حقی ویژه از ثبت عملیات بعضاَ متهورانه این هنرمندان مرموز، برای خود اسم و رسمی دست و پا می‌کند. اغلب این هنرمندان خیابانی، الگو و سرمشقی برای صدها گرافیتیست جوان در جهان به شمار می‌آیند. برخی از این هنرمندان حتا برای"گرین‌پیس"(Greenpeace) نیز کارهایی بدون حق‌الزحمه انجام داده‌اند.

نگاه انتقادی به هنر شورشیان خیابانی

در این مستند همچنین نشان داده می‌شود، که "تیری" زمانی به این فکر می‌افتد، که خود به مثابه هنرمندی خیابانی وارد گود شود. تیری نام خود را به "برین‌واش" (Brainwash) تغییر می‌دهد وبا برپایی نمایشگاهی بزرگ در آمریکا موفق به فروش یک میلیون دلار از آثار خود می‌شود. حتا به تازگی آلبومی از "مادونا" خواننده پرآوازه موسیقی پاپ مزین به یکی از کارهای "تیری" است.

نمایشگاه آثار "تیری" به طرز دردناکی ورود هنر اعتراضی به عرصه‌های اقتصادی را به نمایش می‌گذارد. در این فیلم اغلب هنرمندان خیابانی و گرافیتیست‌های بنام کار‌های "تیری" را متوسط و فاقد خلاقیت واقعی ارزیابی می‌کنند تا جاییکه بنکزی به طنز و کنایه می‌گوید: «من همیشه افراد را به خلق کارهای هنری تشویق کرده‌ام، اما با نمونه "تیری" به نظر می‌رسد، که باید در این کار محتاط باشم.» جالب اینکه در این مستند نه تنها صورت بنکزی نمایش داده نمی‌شود، بلکه حتا صدا او نیز تغییر یافته است.

مستند بنکسی نمونه موفقی از ثبت جذاب آفرینش و اجرای هنر خیابانی است. این مستند مملو از ایده‌های جدید برای جوانان گرافیتسیت و ترسیم تاریخچه‌ای از کارهای برجسته هنر خیابانی است. اما بنکسی در این فیلم بدرستی یادآور می‌شود، که به آینده هنر خیابانی شورشیان جوان باید به صورت انتقادی نگاه کرد.

شهرام اسلامی

تحریریه: یلدا کیانی