Wystawa w Berlinie: alternatywna muzyka i sztuka po 1968

Była jesień 1968, roku wybuchu studenckiej rewolty, kiedy w Berlinie Zachodnim niezależni muzycy jazzowi zagrali w pierwszej edycji „festiwalu wielkiej improwizacji” – Total Music Meeting (TMM). Był to protest przeciwko ich zdaniem skostniałemu i hojnie sponsorowanemu festiwalowi jazzowemu – Berliner Jazzfest.

– Nie można było zagwarantować, że muzycy ci zagrają na festiwalu w ciemnych garniturach – podsumowuje z przymrużeniem oka Markus Mueller, kurator „Free Music Production / FMP: The Living Music”, jednej z dwóch wystaw prezentowanych w AdK w ramach projektu „Podziemie i improwizacja. Alternatywna muzyka i sztuka po 1968”. Legendarne wydawnictwo FMP, platformę niezależnych muzyków, które powołało do życia TMM, wzięła pod swoje skrzydła berlińska Akademia Sztuki przy Hanseatenweg, wracający niejako do źródeł gospodarz aktualnej wystawy.

W tym samym 1968, roku Praskiej Wiosny i interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji, Milan Knížák i inni muzycy z ugrupowania „Aktual”, znani ze swych happeningów w praskich piwnicach i zaułkach, grali utwory takie jak „Kocham ciebie i Lenina” czy „Dzieci bolszewizmu”. Ich zapisy nutowe znajdują się w zbiorach Muzeum Sztuki w Łodzi.

I właśnie Muzeum Sztuki w Łodzi prezentuje w Berlinie drugą część wystawy w AdK: „Notatki z podziemia. Sztuka i muzyka alternatywna w Europie Wschodniej 1968-1994”, pokazywaną dwa lata temu w Polsce i zaadaptowaną na berlińską prezentację. – Moim zdaniem dużą wartością tej wystawy jest to, że podobne wątki możemy odkrywać w twórczości artystów np. z ówczesnej Czechosłowacji lub Węgier i w twórczości artystów audiowizualnych, muzyków, kompozytorów z Polski – powiedział DW kurator wystawy Daniel Muzyczuk, kierownik Działu Sztuki Nowoczesnej łódzkiego muzeum.

Absurdy socjalistycznej codzienności

– Interesujący jest też poziom polityczny tej wystawy. Opowiada ona o czasach, kiedy polityka w sztuce istniała, ale w sposób zawoalowany. Posługiwano się bardzo często czymś, co w dyskursie post factum zostało określone jako nadidentyfikacja, taka ironiczna strategia: oficjalne przekazy zostają powtórzone, ale z taką dużą mocą, że wydaje się, że w tej identyfikacji z oficjalnym językiem propagandy następuje jakiś zgrzyt – dodaje Muzyczuk. Przykładem takiej strategii mogą być znowu utwory Knížáka czy stworzone przez Pirate TV absurdalne „Zgony sławnych ludzi”, przeciwieństwo programu emitowanego przez telewizję ZSRR „Żywoty sławnych ludzi”.

Ironia, nadidentyfikacja, fascynacja prymitywizmem, pragnienie przełamania konwencji, bunt przeciwko dominującym gustom, anarchia, poszukiwanie nowych dróg – nie było jednego oblicza undergroundu. Mieści się w nim zarówno samizdatowy „Post” redagowany przez Piotra Rypsona, jak zarejestrowane przez polską telewizję „Działania” Kwiekulik i „Grupy w składzie” czy uznane przez milicję za skandalizujące „Malowanie ciała – wyrazy na twarzy” Piotra Rypsona i Waldemara Raniszewskiego na Rokowisku w Łodzi w 1981 r. Wyrazem poszukiwań artystycznych i odpowiedzią na absurdy socjalistycznej codzienności, w tym chronicznych braków wszystkiego, także instrumentów, były konstruowane przez muzyków sprzęty grające – na berlińskiej wystawie można zobaczyć saksofon z rury wydechowej wykonany przez Marka Rogulskiego i równie kreatywny „uitiugon” stworzony z kuchennego stołu i złomu przez Timura Nowikowa i Iwana Sotnikowa.

Czasami undergroundowi artyści byli upolityczniani mimo woli, jak stało się to z członkami czechosłowackiego zespołu rockowego „The Plastic People of the Universe”, ofiarami bezprzykładnej nagonki władz, co było jednym z impulsów powstania Karty 77.

Wydobyte z podziemia

– Są to historie, które tak naprawdę nie zostały jeszcze opowiedziane. Są po raz pierwszy rekonstruowane i niejako przeglądają się w sobie – dodaje Muzyczuk. Ze współkuratorem, profesorem na Royal Collage of Arts w Londynie Davidem Crowleyem wydobyli z często dosłownego podziemia, z zapomnianych gdzieś w piwnicach prywatnych zbiorów, archiwów, zakamarków pamięci informacje, nagrania, filmy, wideoklipy, książki i czasopisma. Wiele z nich wystawa pokazuje po raz pierwszy.

Wiele eksponatów wystawy „Free Music Production / FMP: The Living Music”, przygotowanej przez AdK i Dom Sztuki w Monachium także nie było pokazywanych publicznie. Takimi rarytasami są niepublikowane nagrania FMP czy materiały filmowe z koncertów „Feminist Improvising Group”, niemal całkowicie dotąd zaniedbanego, damskiego wkładu w alternatywną muzykę i sztukę po roku '68.

Mimo tego rozgraniczenia, obydwie wystawy są całością, bo granica między alternatywną muzyką a sztuką wizualną zaciera się, tak jak między wyrazem zaangażowania politycznego a stylem życia i między różnymi stronami żelaznej kurtyny. Twórcy wystawy nie szukali ani podobieństw, ani różnic, wskazują na fenomen, jakim była alternatywna, undergroundowa muzyka i sztuka.

– Jest to wystawa, na której można spędzić kilka minut, albo kilka dni i jeszcze będzie za mało – skonstatował dyrektor programowy AdK Johannes Odenthal.

Wystawa „Podziemie i improwizacja. Alternatywna muzyka i sztuka po 1968” w Akademii Sztuki w Berlinie jest czynna do 6 maja 2018. Została wsparta przez Instytut Goethego i federalny Fundusz Kultury, a towarzyszy jej szereg dyskusji panelowych, pokazów filmowych i koncertów, w tym legendy free jazzu, współtwórcy europejskiej awangardy jazzowej Petera Brötzmanna.

Elżbieta Stasik