SAD i Iran - od kraja 19. vijeka do danas
6. januar 2020
U vrijeme kada su dvije zemlje uspostavile diplomatske odnose, 1883. godine, SAD nisu bile svjetska sila. Predsjednik je bio republikanac Čester Artur, koji je ostao u sjećanju po tome što se intenzivno borio protiv korupcije i što je ojačao mornaricu. SAD su obilježavale 100 godina od kraja osmogodišnjeg rata sa "majkom" Velikom Britanijom, odnosno od sticanja nezavisnosti.
Iran ili Persija nikad nije bio kolonizovan, i uspijevao je da zadrži svoju nezavisnost i tokom takozvane Velike igre u 19. vijeku kada su se Britanija i Rusija borile za dominaciju u ovom dijelu svijeta. Na vlasti je 1883. bio šah Nusrudin iz dinastije Kadžara, posljednji apsolutistički vladar te zemlje. On je zemlju doveo u poziciju da rasprodaje koncesije za važne dijelove ekonomije i uzima skupe strane kredite, mahom od Britanaca, te je tako dovede u ekonomsku, ako već ne direktno političku zavisnost od stranaca. Narod se protiv toga pobunio, šah je morao da ukine koncesije, i ubijen je u atentatu jednog nacionaliste. Sjedinjene Države su veća tada, a tako i sve do polovine 20. vijeka bile sila kojoj je Iran htio da se prikloni, kako bi izbjegao preveliki uticaj Britanije i Rusije.
Otkriće crnog zlata i prva polovina 20. vijeka
U Iranu su 1908. Britanci pronašli naftu. Bili je to prvo nalazište u ovom dijelu svijeta. Po današnjim procjenama tu se nalazi nešto više od 10 odsto svjetskih rezervi nafte i skoro 20 odsto rezervi prirodnog gasa. Time je Iran, poslije Venecule i Saudijske Arabija treća zemlja na svijetu po rezervama nafte i prva po rezervama gasa.
U provinciji koja se tada zvala Arabistan, a danas Huzestan, i koja se graniči sa Irakom, samostalno je vladao jedan šeik, ne obazirući se mnogo na centralnu vladu u Teheranu. Kompanija Anglo - Persian Oil Company koja je počela da proizvodi naftu za tržište, u većinskom britanskom vlasništvu, imala je obavezu da mali dio prihoda od nafte preda Teherenu. Anglo - Persian Oil Company se od 1954. zove British Petroleum ili BP.
Tokom Prvog svjetskog rata, Iran su okupirali Rusi, Osmanljie i Britanci. Poslije nekoliko sušnih godina, u zemlji je zavladala strašna glad i zaraze, u kojima je od 1917. do 1919. život izgubilo oko dva miliona ljudi. U poslijeratnim godinama Iran, siromašna agrarna zemlja, bio je potresan spoljnim i unutrašnjim previranjima. Britanci su ostali u Iranu do 1921. I pokušali da pristup nafti osiguraju specijalnim državnim ugovorom, ali ga je iranski parlament odbio 1919.
Dvadestih godina na političku scenu stupa kozački oficir Reza Kan, koji je prvo bio vrhovni komandat vojske, pa premijer, da bi poslije puča protiv posljednjeg šaha dinastije Kandžara, 1925. sebe proglasio šahom Persije i osnovao dinastiju Pahlavi.
Uz pomoć snažne i centralizovane vlade počinje modernizacija Irana i stvaranje nacije. Njegovi savjetnici bili su i Amerikanci. U SAD je predsjednik od 1933 bio demokrata Franklin Ruzvelt.
Prvi šah Pahlavi je poznat po tome što je 1935. dekretom zabranio korišćenje imena Persija, nošenje marama za žene, uveo obavezu oblačenja na zapadnjački način za muškarce. Šah je bio veoma privržen nacistima u Njemačkoj, i recimo nije htio da koncesiju za vazdušni saobraćaj da Britancima nego je to dobila njemačka Lufthanza.
Počinje Drugi svjetski rat u kojem je Iran htio da bude neutralan. Kada je Njemačka prekršila pakt sa Staljinom i juna 1941. napala SSSR - zbog važnosti infrastrukture Irana za rat, uključujući i naftu - Sovjetski savez i Britanija su okupirale Iran već avgusta 1941. i primorale šaha da abdicira septembra 1941. SAD tada još nisu bile ušle u rat.
Novi šah i vladar Irana je postao njegov sin Muhamed Reza Pahlavi. Iran je 1943. objavio rat Njemačkoj. Ubrzo potom u Teheranu se održava čuvena konferencija na kojoj velika trojka Čerčil, Staljin i Ruzvelt Iranu obećavaju nezavisnost i očuvanje granica. Međutim, Sovjeti su ostali u Iranu, pokušali ucjenom preko separtisčkih pokreta i marionetskih država Mahab i Azerbejdžan da se dokopaju nafte.
SAD pod Trumanom i Iran postaju veliki prijatelji
Tako je zbog Irana 1946. došlo do prve krize u Hladnom ratu između SAD i SSSR-a. Predsjednik SAD je demokrata Hari Truman, koji je stupio na dužnost 12. Aprila 1945, zbog smrti Ruzvelta. Poslije velikog pritiska SAD i uzajamnih rezolucija Savjeta bezbjednosti UN, SSSR se povukao iz Irana. Međutim, spor je nastavljen u vezi sa naftom i okončan tek 1947, kada uz pomoć SAD Iran konačno odbija da ratifikuje sporazum sa SSSR-om koji je bio sklopljen prethodne godine i davao mu 51 odsto prava na naftne rezerve na sjeveru zemlje.
Krajem 40ih godina, u Iranu su otkrivena nova naftna polja. Iran postaje sve značajniji zbog tog važnog energenta. Britanci su i dalje glavni prozvođači nafte za trište, uzimaju najveći dio kolača - Iranu ostaju mrvice. SAD daju Iranu veliki povoljan kredit, obučavaju vojsku i policiju, ostaju tamo kao prijatelji prisutni sve do 1949.
1951. je izabran novi premijer Irana Muhamed Mosadek koji nastavlja da sekularizuje zemlju, uvodi socijalne reforme i što je najvažnije - nacionalizuje naftnu industriju koju od 1913. preko Anglo - Persian Oil Company u svojim rukama imaju Britanci. SAD i tu indirekno podržavaju Iran. Mosadeka je američki magazin Tajm te 1951. izabrao za ličnost godine.
Ajzenhauer i CIA - puč i svrgavanje Mosadeka
Promjena u politici SAD nastaje novembra 1952, čim je na predsjedničkim izborima pobijedio čuveni vojskovođa i republikanac Dvajt Ajzenhauer. Njegov potpredsjednik je Ričard Nikson. U saradnji sa Britancima počinju pripreme za akciju Ajaks - puč u Iranu.
Akciju je vodio šef CIA-je za ovaj dio svijeta - Ruzveltov unuk. Uz pomoć šaha kojem su Amerkanci diktirali fermane, Mosadek je svrgnut avgusta 1953. i umjesto njega postavljen general Fazlula Zahedi. CIA je to priznala 2013. tek 60 godina kasnije.
Mosadek više nikada nije bio na slobodi, prvo je 3 godine bio u zatvoru a potom u kućnom pritvoru u jednom malom selu gdje je i umro 1967. Čak je i sahranjen u svojoj kući, u dnevnoj sobi, - bilo je zabranjeno da se održi sahrana koja bi mogla da se pretvori u masovne proteste.
Jer, Mosadek je bio omiljena ličnost, i otpor prema strancima, u ovom slučaju Zapadu koji ne poštuje Irance i samo po svaku cijenu hoće naftu - počeo je da se širi u zemlji. Sve zapadno je počelo da biva omraženo. Jačaju šiitska vjera i nacionalizam. Marinoteska vlada Irana i šah su američki ljudi, Iran je na strani SAD tokom Hladnog rata.
Jedan fanatični propovjednik Ajatolah Homeini, počinje da drži vatrene govore protiv Amerike, Izraela i vlade Irana koju naziva lakejom Zapada. Traži povrtak vjeri, i šerijatu. Više puta je zbog toga zatvaran, i na kraju sredinom 60-ih prognan iz zemlje. Živio je prvo u Turskoj, ali pošto mu je tamo bilo zabranjeno da propovijeda, preseilo se u sveto mjesto Nadžaf u Iraku, odakle širi svoj uticaj i postaje glavna figura otpora - koji se polako stvara i organizuje.
Uspostavljanje Islamske Džamahirije i prekid diplomatskih odnosa
Presudna je bila 1978. kada je Homeini iz Iraka prvi put pozvao na svrgavanje šaha i kada je bilo više masovnih demonstracija njegovih sljedbenika u Iranu: tačno 25 godina od svrgavanja Mosadeka zapaljeno je 25 bioskopa - skoro 500 mrtvih. U septembru je na demonstracijma bilo više hiljada mrtvih, a poziv na generalni štrajk slijedile su stotine hiljada ljudi. Oktobra 1978. Sadam Husein više ne želi da trpi Homeinija, i na kraju ga prima Francuska. Homeini tu definitvo skreće na sebe pažnju medija, a time i javnosti širom svijeta. A šah, teško bolestan od raka, skoro da se nije pojavljivao u javnosti, većinu vremena je bio u inostranstvu gdje se liječio - između ostalog, i u SAD.
Početkom januara 1979. na jednoj konfereneciji predsjednik SAD, Francuske, Zapadne Njemačke i Britanije - Džimi Karter, Žiskar Desten, Helmut Šmit i Džejms Kalagan - odlučuju da više ne podržavaju šaha.
Već 1. Februara 1979. u Iran se vraća 77- godišnji Ajatolah Homeini. Slijedi osveta sljedbenicima šaha i sekularnosti, hapšenja, mučenja, egzekucije. Ali i referendum poslije kojeg je 1. aprila proglašena Islamska republika, odnosno Islamska džamahirija Iran. Za samo godinu dana Homeini je ukinuo monarhiju koja je trajala 2500 godina, prigrabio svu vlast u zemlji. SAD su bile iznenađene i nespremne za takav i tako brzi razvoj događaja.
Jedan od najznačnijih događaja u američko - iranskim odnosima je takozvana talačka kriza koja je započela 4.11.1979. SAD su prekinule diplomatske odnose sa Iranom 4. aprila 1980. I uvele sankcije. Od tada interese SAD u Iranu predstavlja Švajcarska, a interese Irana u Vašingtonu - Pakistan.
Septembra 1980. Irak napada Iran - počinje rat koji će trajati do 1988.
Talačka kriza je okončana 20. januara 1981, dana kada je inaugurisan novi predsjednik SAD, republikanac Ronald Regan. Njegov potpredsjednik je bio Džordž Buš stariji.
Zalivski ratovi, 11. septembar - osovina zla
SAD i njeni saveznici pružili su oružje i tehnologiju Iraku pod Sadamom Huseinom koji je htio da osvoji bogata naftna polja u Huzestanu. Članovi Reganove administracije tajno su prodavali oružje i dijelove Iranu. Nekoliko iranskih napada na tankere za naftu dovodi 1987. do direktnog sukoba između iranskih i američkih snaga.
U julu 1988. američki ratni brod je oborio iranski putnički avion - poginulo je svih 290 ljudi. SAD su saopštile da je do tragedije došlo greškom - letilica je smatrana za vojni avion.
1989. na vlast u SAD dolazi Džordž Buš stariji, pada Gvozdena zavjesa, umire Ajatolah Homeini. SAD 1990-91 vode prvi Zalivski rat.
U ratu protiv islamskog terorizima u svijetu, koji su SAD započele poslije napada 11. Septembra 2001. predsjednik Džordž Buš mlađi koji je od januara te godine u Beloj Kući naziva Iran, Irak i Sjevernu Koreju - osovinom zla. SAD počinju pripreme za novi rat u Iraku odnosno drugi Zalivski rat i saopštavaju da bi Iran mogao da razvije atomsko oružje. 2006. dolazi do opasne eskalacije i uzajamnih prijetnji.
Obama i kratkotrajno otopljavanje
Početkom drugog Mandata Baraka Obame 2013. dolazi do vidljivog popuštanja napetosti između dvije zemlje: novi predsjednik Irana Hasan Rohani želi da se riješi decenijskih sankcija i pristaje na zahtjeve da drastično smanji atomski program svoje zemlje. Dvojica predsjednika telefoniraju, što je prvi direktan kontakt na najvišem nivou poslije više od 30 godina.
U Beču se jula 2015 potpisuje sporazum kojim je regulisano šta Iran smije da radi u svojim nuklernaim postrojenjima, a zauzvrat se Iranu postepno ukidaju sankcije. Taj sporazum je u Iranu i širom svijeta toplo pozdravljen.
Tramp i sukob s najavom
Još tokom svoje predsjedničke kampanje Donald Tramp je govorio da je protiv tog Sporazuma sa Iranom. On svoje mišljenje ne mijenja mada Međunarodna atomska agencija redovno inspituje iranska postrojenja i kaže da Iran ispunjava svoje obaveze.
I onda, u drugoj godini u Bijeloj kući, Tramp ostvaruje svoje predizborno obećanje, počinje spirala zaoštravanja: 8. maja 2018: on jednostrano ukida sporazum, pooštrava sankcije Iranu i prijeti zemljama koje nastavljaju da uvoze naftu iz Irana. Reagujući na to predsjednik Rohani prijeti „majkom svih ratova" i blokadom morskih puteva za transport nafte. SAD odgovaraju pooštravnjem sankcija, zamrzavanjem finasija Irana.
8. Aprila 2019. Vašington proglašava Revolucionarnu gardu Irana - odnosno iransku vojsku - terorističkom organizacijom. Teheran odgovara sličnom mjerom: proglašava SAD državom koja podstiče terorizam.
Tokom ljeta 2019. dolazi do krize u Hormuškom zalivu. SAD značajno pojačavaju prisustvo u regionu. Iran obara američki dron, Tramp u posljednjem trenutku odustaje od uzvratnog napada. Iran saopštava da se više ne pridržava Atomskog sporazuma iz 2015. Svjetski lideri pokušavaju da posreduju. - Međutim, 3. novembra 2019: Ajatollah Ali Hameinei kaže da defintivno ne želi da pregovara sa SAD jer to ničemu ne vodi. Dvije sedmice kasnije u Iranu se cijena benzina utrostručila i dovela do masovnih demonstracija kakve ta zemlja nije doživjela decenijama.
Vruća faza najnovijeg sukoba
Posljednjeg dana 2019. masa demonstranta upada u kompleks amabsade SAD u Bagdadu. Osoblje je prethodno evakuisano. Svijetom se šire snimci na kojima se vidi gažanje i paljenje zastave SAD i čuju povici - Smrt Americi.
U raketnom napadu 3. januara 2020: ubijen je komandant Al Kuds Brigada, omiljeni general Kasim Sulejmani. To je bilo ciljano ubistvo na aerodromu u Bagdadu. Vrhovni vjerski vođa Irana Hamenei prijeti teškom osvetom.
SAD šalju vojno pojačanje u region, više hiljada vojnika. U obraćanju javnosti, predsjednik Tramp kaže da to nije početak rata koji SAD ne žele, nego da je taj ciljani napad bio preventivne prirode. "Ovo je trebalo odavno da se uradi" - rekao je Tramp, kritikujući svoje prethodnike u Bijeloj Kući. Iran sada treba da prestane da sa agresijom na Bliskom istoku i destabilizacijom susjednih zemalja. Tramp je naglasio da SAD ne žele promjenu režima u Iranu, već da je napadom eliminsan terorista br.1.