"Sloboda" iza bodljikave žice
20. februar 2019
Izložba fotografija Sebastiãoa Salgada u Muzeju čoveka u Parizu podsjećanje je na osnovne odredbe Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima. Dio izložbe su i njegove fotografije napravljene tokom rata u BiH.
Fotografijama snimljenim u 20 zemalja, čuveni brazilski fotograf Sebastiao Salgado dokumentuje koliko se u posljednjih četrdesetak godina poštovalo pravo na život, slobodu i ličnu bezbjednost, pravo na azil, na slobodu misli, savjesti i vjeroispovijesti - na sve ono što garantuje Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima. Izložba je otvorena u Palati Šajo (Palais de Chaillot) u kojoj je 1948. godine Generalna skupština Ujedinjenih nacija usvojila ovaj najznačajniji međunarodni akt o ljudskim pravima.
Tridesetak crno-bijelih fotografija iz zemalja na različitim krajevima svijeta, Somalije, Ruande, Brazila, Alžira, Indije pa i Bosne i Hercegovine i drugih ilustruju neke od tačaka Deklaracije o ljudskim pravima, počev od prve: "Sva ljudska bića rađaju se slobodna i jednaka u dostojanstvu i pravima”.
„Ne želim da skrećem pažnju na svjetlost i nijanse iz palete boja. Hoću da moje fotografije informišu i podstaknu debatu", rekao je jednom Salgado. Cjelokupnom svojom karijerom i ovom izložbom on skreće pažnju na ratove, genocide, na egzoduse, ekstremno siromaštvo, na glad, napuštenu djecu, razvoj tehnologije zbog koje hiljade ljudi ostaju bez posla, na izbjeglice protjerane sa mjesta koja je trebalo da im budu utočišta.
Više od reportažne fotografije
Izložba u Parizu počinje fotografijom napuštene djece, smještene u jednu fondaciju u Sao Paolu u Brazilu. Salgado dokumentuje prostor u kojem se ta djeca nalaze, ali u isto vrijeme skreće pažnju na njihove poglede, držanje, izraz lica i tako pravi njihove psihološke, duboko individualizovane portrete. Foroteportaža je za njega izazov da prenese informaciju, ali ujedno on ispisuje priču o svakoj osobi koja se na tim fotografijama pojavljuje. „Njegove fotografije nisu samo ilustracija neke informacije, činjenica ili broj, one vam omogućavaju da doživite osobu koja živi tu činjenicu", rekao je u intervjuu Radiju Slobodna Evropa pisac i reditelj, i sin ovog čuvenog fotografa, Juliano Ribeiro Salgado.
Koliko se poštovao član jedan Deklaracije o ljudskom pravima - da se sva ljudska bića rađaju slobodna i jednaka u dostojanstvu i pravima, Salgado podsjeća fotografijom iz Hongkonga iz 1995. godine snimljenom u pritvornom centru za izbjeglice iz Vijetnama.
Na fotografiji se vide djeca koja se igraju u dvorištu opasanom bodljikavom žicom, među kojima mnogi, navodi Salgado u objašnjenju pored fotografije „nikada nisu doživjeli slobodu" - čak i škola im je bila u okviru izbjegličkog kampa koji je zapravo bio zatvor.
Kada je u junu 1979. godine iz prihvatilišta Sonacotra u Francuskoj izbačeno 308 imigranata, Salgado je to dokumentovao portretom jednog imigranta čiji pogled je „subjekat" ove fotografije, dok se u pozadini vidi grupa naoružanih vojnika sa zadatkom da spriječi svakog ko pokuša da se vrati u to prihvatilište u sjevernom dijelu Francuske. Salgado tom fotografijom skreće pažnju na (i dalje aktuelno) istjerivanje imigranata sa mjesta na kojima potraže pribježište i podsjeća na član tri Deklaracije o ljudskim pravima - da svako ima pravo na život, na slobodu i ličnu bezbjednost.
Fotografije iz BiH i Hrvatske
Na pitanje koliko se u nedavnoj istoriji poštovala peta tačka Deklaracije da niko ne smije biti podvrgnut mučenju ili svirepom, nečovječnom ili ponižavajućem postupku ili kazni, Salgado odgovara serijom fotografija koje je devedesetih godina prošlog vijeka snimio u ratovima u bivšoj Jugoslaviji.
Kada je 1994. godine oko 15.000 izbjeglica iz okoline Bihaća utočište potražilo u prihvatilištu u Batnozi u Hrvatskoj, Salgado je to zabilježio fotografijom na kojoj se vide desetine mladih ljudi - ponovo iza bodljikave žice. Oni su se okupljali kod ulaza tog zbjega jer su, navedeno je u objašnjenju pored fotografije, iščekivali pisma svojih porodica, koja su im jednom nedeljno dijelili pripadnici Crvenog krsta.
U avgustu 1995. godine, grupa izbjeglica krenula je prema Zenici pješke iz Žepe, pošto je iz tog područja Vojska Republike Srpske protjerala sve muškarce sposobne za borbu. Kada su se na kratko zaustavili kod prihvatilišta UN-a u Kladnju, Salgado je fotografisao jednog starijeg čovjeka, iscrpljenog od pješačenja, kako na zemlji sjedi sklupčanih nogu koje je obuhvatio rukama. Da nije naznačeno, bilo bi nemoguće povezati portret ovog čoveka sa 1995. godinom i sa ratom u BiH. Taj, kao i mnogi drugi Salgadovi portreti, vizuelna je priča o sudbini čovjeka sa fotografije, ali ona dostiže nivo simbola - to je gotovo univerzalna predstava onoga što ratovi, ubijanja i razaranja proizvode u ljudima - umor, iscrpljenost, bezizlaz, beznadežnost.
Fotografije iz BiH i u Vendersovom filmu
Zato nije neobično što se portret čovjeka iz Kladnja našao u izboru fotografija koje se pojavljuju u dokumentarnom filmu „So zemlje" Vima Vendersa, posvećenom životu i radu Sebastijaa Salgada. Pošto je obišao gotova sva „krizna područja" u posljednjih četrdeset godina, Salgado u filmu govori o tome kako je doživio rat, protjerivanja i razaranja za vrijeme ratova u bivšoj Jugoslaviji.
„Nasilje, brutalnost - to nije monopol dalekih zemalja. To je tu, blizu nas , u Evropi, u bivšoj Jugoslaviji. To je nešto jako, jako šokantno, nešto strašno. Nasilje je tamo bilo generalizovano, opšte... Mržnja je bila zarazna, a to se dešavalo krajem 20. vijeka u Evropi... Mi ljudi smo strašne, jako krvoločne životnje. Ovdje, u Evropi, u Africi, Latinskoj Americi, bilo gdje. Mi smo ekstremno nasilni. Naša istorija je istorija ratova", kaže Salgado u Vendersovom filmu.
Slično se nameće i posjetiocu izložbe „Deklaracije" na kojoj je član 26 Univerzalne deklaracije o ljudskom pravima - pravo svakog na školovanje, ilustrovano Salgadovom fotografijom iz 1996. godine u Avganistanu. Na njoj se vide djeca izbjegla iz Tadžikistana koja na školskom času uče - o opasnostima od mina. Tačka 14 Deklaracije - da svako ima pravo da u drugim zemljama potraži utočište od proganjanja, ilustrovana je fotografijom iz 1994. godine iz Tanzanije. Na njoj se vidi stotine izbjeglica iz Ruande kako u izbjegličkom kampu u Tanzaniji pokušavaju da se od kiše i vjetra sakriju - ispod šatora i plastičnih pokrivača.
Povodom sumorne 70. godišnjice Opšte deklaracije o ljudskim pravima, francuski Monde je, osvrćući se na jačanje ksenofobije i nacionalizma u Evropi, na gubljenje „moralnog autoriteta" SAD zbog ratova koje su vodile poslije 11. septembra, kao i na uspjeh političkog autoritarizma u Brazilu, podsjetio na izjavu koju je nedavno dala njemačka kancelarka Angela Merkel. „Zamislite da danas kao zajednica nacija treba da donesemo Univerzalnu deklaraciju o ljudskim pravima. Da li bismo bili sposobni za to? Plašim se da ne bismo", rekla je Angela Merkel 11. novembra 2018. godine na Pariškom mirovnom forumu, u okviru obilježavanja sto godina od kraja Prvog svjetskog rata.