Πρώτο μέρος: Α - Ε

«Αιτιολογημένη γνώμη» Νομικό μέτρο που λαμβάνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Κομισιόν) απέναντι σε ένα κράτος- μέλος που θεωρεί ότι παραβιάζει το κοινοτικό δίκαιο. Η Επιτροπή εκθέτει τα νομικά επιχειρήματά της και δίνει προθεσμία στην εγκαλούμενη χώρα για να λάβει μέτρα, απειλώντας με προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο.

Απόφαση Νομική πράξη με συγκεκριμένο αποδέκτη, π.χ. ένα πρόστιμο σε ιδιωτική επιχείρηση για παράβαση της κοινοτικής νομοθεσίας περί ανταγωνισμού. Εκδίδεται κατά κύριο λόγο από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Αρχή της αλληλεγγύης Αμοιβαία υποχρέωση συμπαράστασης ανάμεσα στα κράτη-μέλη της Ε.Ε. Κατοχυρώνεται στο προοίμιο της Συνθήκης του Μάαστριχτ.

Αρχή της αμοιβαίας αναγνώρισης Θεμελιώδης αρχή της εσωτερικής αγοράς, σύμφωνα με την οποία τα προϊόντα που παράγονται νόμιμα και διακινούνται ελεύθερα σε ένα κράτος- μέλος, πρέπει να κυκλοφορούν εξίσου ελεύθερα σε όλη την Ε.Ε. Επίσης αναγνωρίζονται αμοιβαία οι τίτλοι σπουδών και τα επαγγελματικά προσόντα.

Αρχή της μη διάκρισης Θεμελιώδης αρχή του ευρωπαϊκού δικαίου: Απαγορεύεται κάθε διάκριση, άμεση ή έμμεση, με βάση την ιθαγένεια, π.χ. σε θέματα ιδιοκτησίας, φορολόγησης, επαγγελματικής κατάρτισης.

Βέτο Το δικαίωμα κάθε κράτους- μέλους να μπλοκάρει μία απόφαση που θίγει ζωτικά εθνικά του συμφέροντα. Ισχύει μόνο για τις αποφάσεις που λαμβάνονται με ομοφωνία.

«Βιοπατέντα» Στην απόφαση αυτή, σε μία εξαιρετικά δύσκολη στάθμιση έννομων αγαθών, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο αναγνωρίζει την «προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας» ως θεμελιώδες δικαίωμα σε επίπεδο ΕΕ. Ωστόσο απορρίπτει την προσφυγή της Ολλανδίας, που ζητούσε ακύρωση οδηγίας του 1988 σχετικά με την έννομη προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων μέσω του δικαίου περί διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας.

«Βλασσοπούλου» Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο κρίνει ότι ένας δικηγόρος που έχει άδεια άσκησης επαγγέλματος σε ένα κράτος-μέλος, μπορεί να διεκδικήσει αντίστοιχο επαγγελματικό τίτλο σε κάθε άλλο κράτος- μέλος. Κατά κανόνα όλες οι χώρες πρέπει να αναγνωρίζουν τα επαγγελματικά προσόντα που αποκτήθηκαν στην Ε.Ε., αλλά μπορούν, υπό προϋποθέσεις, να απαιτούν πρόσθετα ειδικά προσόντα. Αφορμή για την απόφαση ήταν η προσπάθεια της ελληνίδας δικηγόρου Ειρήνης Βλασσοπούλου να αποκτήσει άδεια άσκησης επαγγέλματος και στη Γερμανία.

Γενικός Εισαγγελέας Ανεξάρτητος δικαστικός λειτουργός, ο οποίος εισηγείται αποφάσεις στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Η πρότασή του δεν δεσμεύει τους δικαστές, αλλά στην πράξη γίνεται αποδεκτή στο 80% των υποθέσεων.

Γιούρογκρουπ (Eurogroup) Σύνοδος των υπουργών Οικονομίας και Οικονομικών της Ευρωζώνης. Δεν είναι επίσημο όργανο της Ε.Ε. Συγκαλείται την παραμονή αντίστοιχης συνάντησης των υπουργών Οικονομίας και Οικονομικών από όλη την Ε.Ε. (Ecofin). Τον Οκτώβριο του 2008 έγινε η πρώτη Σύνοδος Κορυφής του Γιούρογκρουπ με ζητούμενο την αντιμετώπιση διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης.

Γιούροπολ (Europol) Ευρωπαϊκή Αστυνομική Υπηρεσία με έδρα τη Χάγη της Ολλανδίας. Συντονίζει τη συνεργασία των εθνικών αστυνομικών αρχών για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας και της εγκληματικότητας.

Γιούροτζαστ (Eurojust) Ευρωπαϊκή Μονάδα Δικαστικής Συνεργασίας με έδρα τη Χάγη. Ιδρύθηκε το 2002 και συντονίζει τη συνεργασία των εθνικών εισαγγελικών αρχών για την καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος.

«Δεσπόζουσα θέση» Μία επιχείρηση κατέχει «δεσπόζουσα θέση», εάν π.χ. έχει πολύ μεγάλο μερίδιο αγοράς ή προνομιακή πρόσβαση σε πρώτες ύλες. Η κατάχρηση «δεσπόζουσας θέσης» παραβιάζει την κοινοτική νομοθεσία περί ανταγωνισμού και τιμωρείται με πρόστιμο από την Κομισιόν ή από την εθνική Αρχή Ανταγωνισμού.

Διαβούλευση Νομοθετική διαδικασία, στην οποία το Συμβούλιο Υπουργών αποφασίζει μετά από πρόταση της Επιτροπής και απλή διαβούλευση με το Κοινοβούλιο, χωρίς να δεσμεύεται από τη γνωμοδότηση των ευρωβουλευτών. Είναι η παλαιότερη μορφή νομοθετικής διαδικασίας, από την εποχή που το Κοινοβούλιο δεν είχε ουσιαστικές αρμοδιότητες. Σήμερα αποτελεί πλέον εξαίρεση.

Διαδικασία της Βαρκελώνης Πολιτική συνεργασίας της Ε.Ε. με τις χώρες της νότιας λεκάνης της Μεσογείου, με στόχο τον πολιτικό διάλογο και την οικονομική συνεργασία. ΄Αρχισε το 1995 με τη «Διακήρυξη της Βαρκελώνης».

Διαδικασία της Μπολόνια Πολιτική εναρμόνισης των εθνικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων με στόχο έναν ενιαίο ευρωπαϊκό χώρο ανώτατης εκπαίδευσης. ΄Αρχισε το 1999 με τη «Διακήρυξη της Μπολόνια» και προβλέπει προγράμματα σπουδών με παρεμφερή δομή (Bachelor και Master), και ποιοτικό έλεγχο με ενιαία κριτήρια αξιολόγησης..

Διαρθρωτικά ταμεία Εργαλείο χρηματοδότησης για τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες της Ε.Ε. Πρόκειται κυρίως για το Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και το Κοινωνικό Ταμείο. Στην περιόδο 2014-2020 προσφέρουν ενισχύσεις συνολικού ύψους 325 δις €. Για την αξιοποίησή τους απαιτείται συγχρηματοδότηση από εθνικούς πόρους.

Ενισχυμένη συνεργασία Η δυνατότητα που δίνεται, βάσει των συνθηκών, σε έναν περιορισμένο αριθμό κρατών-μελών, να προχωρήσει πιο γρήγορα σε συγκεκριμένους τομείς της ευρωπαϊκής ενοποίησης, παίρνοντας αποφάσεις, τις οποίες οι άλλες χώρες δεν θέλουν ακόμα να υιοθετήσουν. Πολλοί φοβούνται ότι αυτή η τακτική οδηγεί σε μία «Ευρώπη πολλών ταχυτήτων». ΄Αλλοι τη θεωρούν απαραίτητη, με δεδομένη τη δυσκολία ομοφωνίας στην Ε.Ε. των 27.

Επικουρικότητα Βασική αρχή που θεσπίζεται στη Συνθήκη του Μάαστριχτ: η Κοινότητα αναλαμβάνει δράση «επικουρικά», δηλαδή μόνο εφόσον αυτή η δράση δεν μπορεί να υλοποιηθεί από τα ίδια τα κράτη-μέλη. ΄Ετσι αναγνωρίζεται η εθνική κυριαρχία και διασφαλίζεται η λήψη αποφάσεων κοντά στον πολίτη.

Επιτροπή Περιφερειών Συμβουλευτικό όργανο με έδρα τις Βρυξέλλες, στο οποίο συμμετέχουν αιρετά μέλη τοπικών αρχών από όλη την Ευρώπη. Εκφράζει τα ιδιαίτερα συμφέροντα των περιφερειών σε νομοθετικές προτάσεις της Κομισιόν, αλλά μπορεί να εκδώσει γνωμοδότηση και με δική του πρωτοβουλία.

«Εποικοδομητική αποχή» Αυτοεξαίρεση μίας χώρας- μέλους από μία απόφαση των 27 η οποία ωστόσο θεωρείται ότι λαμβάνεται ομόφωνα. Και αυτό γιατί όποιος «απέχει εποικοδομητικά», διαχωρίζει μεν τη θέση του, αλλά θεωρείται ότι δεν ανατρέπει την απόφαση, όπως θα γινόταν εάν την καταψήφιζε.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Commission) Η «κυβέρνηση» της Ε.Ε. Είναι η κινητήρια δύναμη της ευρωπαϊκής ενοποίησης, γιατί διαθέτει το αποκλειστικό δικαίωμα πρωτοβουλίας για την ψήφιση νέας νομοθεσίας, μετά από δημόσια διαβούλευση. Στις αρμοδιότητές της περιλαμβάνεται η διαπραγμάτευση εμπορικών συμφωνιών. Ως «θεματοφύλακας των συνθηκών» ελέγχει την ορθή εφαρμογή του κοινοτικού δικαίου στα κράτη-μέλη με δικαίωμα προσφυγής στο Ευρωπαϊκό δικαστήριο. .

Ευρωπαϊκή ιθαγένεια Ιδιότητα του «πολίτη της Ε.Ε.» Δεν υποκαθιστά, αλλά απλώς συμπληρώνει την εθνική ιθαγένεια. Ωστόσο θεμελιώνει νέα δικαιώματα, όπως το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι στις ευρωπαϊκές και δημοτικές εκλογές σε όλη την Ε.Ε., καθώς και το δικαίωμα προσφυγής στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή.

Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα Ανεξάρτητο θεσμικό όργανο με έδρα τη Φραγκφούρτη. Κύρια αποστολή του είναι ο έλεγχος του πληθωρισμού, κυρίως μέσω της πολιτικής επιτοκίων.

Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ)  Η Συνθήκη της Λισσαβώνας προβλέπει την προσχώρηση της ΕΕ στην ΕΣΔΑ με στόχο την πλήρη διαφύλαξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, από κοινού με το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στο Στρασβούργο. Ωστόσο το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, με υπόμνημά του το 2014, κρίνει «μη συμβατό» με τις συνθήκες το προβλεπόμενο νομικό πλαίσιο, με αποτέλεσμα να θεωρείται απίθανη η προσχώρηση της ΕΕ στην ΕΣΔΑ στο άμεσο μέλλον.

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιοδοτικό όργανο της Ε.Ε. με έδρα το Λουξεμβούργο. Φροντίζει για την ενιαία ερμηνεία και εφαρμογή του κοινοτικού δικαίου σε όλα τα κράτη-μέλη.

Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο Ελεγκτικό όργανο με έδρα το Λουξεμβούργο. Επιβλέπει τη νομιμότητα, αλλά και την κανονικότητα των εσόδων και των δαπανών του κοινοτικού προϋπολογισμού. Παράδειγμα: μία γέφυρα που δεν οδηγεί πουθενά μπορεί να έχει κατασκευαστεί χωρίς παρατυπίες, αλλά δεν αποτελεί δείγμα χρηστής διαχείρισης. Το Ελεγκτικό Συνέδριο δεν είναι δικαστήριο˙ το μεγαλύτερο μέσο πίεσης που διαθέτει είναι η δημοσιότητα.

Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Νομοθετικό όργανο της Ε.Ε. και φωνή των Ευρωπαίων πολιτών με έδρα το Στρασβούργο. Σήμερα έχει 751 ευρωβουλευτές, οι οποίοι εκλέγονται απευθείας από τους πολίτες από το 1979. Η Συνθήκη της Λισσαβώνας έχει μειώσει τον αριθμό των ευρωβουλευτών, αλλά ενισχύει σημαντικά τις αρμοδιότητές τους.

Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο Χρηματοδοτεί επενδύσεις σε επαγγελματική κατάρτιση και ανθρώπινους πόρους. Στοχεύει στην καταπολέμηση της ανεργίας και της φτώχειας, στη βελτίωση της επαγγελματικής κατάρτισης και στη διευκόλυνση της κινητικότητας των εργαζομένων. Ιδρύθηκε το 1957 με τη Συνθήκη της Ρώμης και είναι το παλαιότερο διαρθρωτικό ταμείο της Ε.Ε.

Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Κύριο πολιτικό όργανο της Ε.Ε. Αποτελείται από τους ηγέτες όλων των κρατών-μελών και τον Πρόεδρο της Επιτροπής. Συνεδριάζει τουλάχιστον δύο φορές τον χρόνο για να καθορίσει τους γενικούς πολιτικούς προσανατολισμούς της Ε.Ε.

Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής Ο Ευρωπαίος «Συνήγορος του πολίτη» με έδρα το Στρασβούργο. Εξετάζει καταγγελίες για κακοδιοίκηση από όργανα της Ε.Ε., όχι όμως και από την εθνική δημόσια διοίκηση των κρατών-μελών. Δεν επιβάλλει κυρώσεις, αλλά επιδιώκει φιλικό διακανονισμό.

(Το πλήρες «Λεξικό του Ευρωπαϊκού Δικαίου» του Γιάννη Παπαδημητρίου είχε κυκλοφορήσει το 2008 σε έκδοση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου)