رقابت القاعده و "دولت اسلامی" بر سر رهبری "جهاد"

پرچم سیاه "دولت اسلامی" دیگر تنها در سوریه و عراق به اهتزاز نیست، بلکه گروه‌های تروریستی در دیگر کشورها نیز به ابوبکر البغدادی، خلیفه خودخوانده "دولت اسلامی" بیعت کرده اند. اخیراً یک گروه تروریستی در شهر درنه در شرق لیبیا منطقه زیر کنترول خود را "ولایت" مربوط به "دولت اسلامی" اعلام کرد. چنانچه ابوبکر البغدادی در یک پیام صوتی گفته است، گروه‌های جهادگرا از کشورهای مصر، یمن، عربستان سعودی و الجزایر به "دولت اسلامی" اعلام وفاداری کرده اند. به این ترتیب شبکه تروریستی القاعده همواره نقش خود را در رهبری تندروان اسلامی از دست می‌دهد.

سازمان سلف "دولت اسلامی" زمانی به عنوان شاخه‌ای از القاعده در عراق ایجاد شد. اما ابومصعب الزرقاوی رهبر بخش عراقی القاعده، زیاد پایبند دستورها و هشدارها نبود. او به ویژه با بی‌رحمی علیه شیعیان خود را از مسیر القاعده جدا ساخت. شبکه القاعده هرچند یک گروه سرسخت سنی است، اما زیاد درگیر جنگ فرقه‌ای با شیعیان نبوده است. الزرقاوی در سال 2006 کشته شد. یک سال بعد زمانی که ابوبکر البغدادی رهبری گروه عراقی را به عهده گرفت و زیر نام "دولت اسلامی در عراق و سوریه" در داخل سوریه نیز جنگ را شروع کرد، شکاف میان دو سازمان جهادی واضح شد. جنگجویان هر دو گروه در سوریه جنگ‌های خونباری به راه انداختند.

جنگ با دشمن نزدیک یا دور؟

هر دو سازمان برای نفوذ بر جنبش های جهادی جهانی مبارزه می‌کنند و این رقابت بیشتر بر سر پول، جنگجو و امتیاز انحصاری تعبیر اسلامگرایی است. کاترین براون، کارشناس مسایل تروریسم در کالج شاهی لندن، القاعده و "دولت اسلامی" را با شرکت‌های "فرانچایز" مقایسه می‌کند که به گروه‌های محلی زمینه را ایجاد می‌کنند تا با مشخصات خاص خود شان به ایدیولوژی جهاد جهانی بپیوندند. شبکه القاعده گروه‌های "القاعده در مغرب اسلامی" و "القاعده در شبه جزیره عربستان" را در جانب خود دارد. همچنان گروه الشباب در سومالیا به ایمن الظواهری رهبر شبکه القاعده بیعت کرده است. در مقابل "دولت اسلامی" گروه‌های "انصار بیت المقدس" در شبه جزیره سینا و "جند الخلافه" در الجزایر را با خود دارد.

این دو سازمان رقیب بیشتر از همه اهداف جداگانه دارند. پروفیسور براون در مصاحبه‌ای با دویچه وله می‌گوید: «القاعده هیچ زمانی اعلام نکرده است که خودش می‌خواهد حکومت کند.» برعکس "دولت اسلامی" اراده خود برای حکومت کردن را بیان داشته و از دیگر گروه‌ها خواسته است که بخشی از نظام حکومتی‌اش باشند. "دولت اسلامی" قبلاً در شمال سوریه و غرب عراق مناطقی را زیر کنترول خود درآورده و ساختارهای دولتی ایجاد کرده است. البغدادی با اعلام خلافت ادعای رهبری مسلمان‌ها در سراسر جهان را دارد و القاعده تا حالا چنین ادعایی را مطرح نکرده است.

به گفته کاترین براون، تفاوت دیگر میان این دو سازمان در استراتژی شان است. رهبری مرکزی القاعده فیصله کرده است که با دشمن در مناطق نزدیک جغرافیایی مانند کشورها و حکومت‌های شمال افریقا و شرق میانه زیاد جنگ نکنند. این شبکه بیشتر آماده جنگ با "دشمن دور" مانند ایالات متحده امریکا و متحدین‌اش است. گروه "دولت اسلامی" برعکس مستقیماً به کشورهای پیرامون‌اش حمله می‌کند و تاهنوز اهدافی را در اروپا و ایالات متحده امریکا آماج قرار نداده است.

کمرنگ شدن قدرت جاذبه القاعده

شبکه القاعده مدت‌ها می شود که حملات تروریستی‌ای را انجام نداده است که جهان را تکان دهند، مانند حمله یازدهم سپتمبر 2001 در ایالات متحده یا حمله سال 2005 در لندن. کاترین براون می‌گوید: «القاعده تا زمانی که می‌توانست نشان دهد که با موفقیت علیه دشمن دور جنگ می‌کند، می‌توانست طرفدار و پول جذب کند.» اما از زمانی که این گروه در چنین حملاتی موفقیت نداشته است، طرفدار و پول را نیز از دست داده است.

در عوض، "گروه دولت اسلامی" توانسته گروه‌هایی را که مستقلانه جنگ می‌کردند یا از زیرمجموعه‌های القاعده جدا شده اند به خود جذب کند. ایمن جواد التمیمی، تحلیلگر در مرکز تحقیقاتی "مجمع شرق میانه" می‌گوید افزایش قدرت جلب و جذب "دولت اسلامی" دلایل متفاوتی دارد. او می‌افزاید: «یک دلیل می‌تواند این باشد که جهادگرایان، "دولت اسلامی" را نسبت به القاعده یک مارک موفق جهادی می‌دانند.»

ایمن الظواهری رهبر شبکه القاعده تا حالا در مورد البغدادی و اعلام خلافت او اظهار نظر نکرده است. التمیمی می‌گوید: «ظواهری در تلاش برای بازداشتن از هجوم "دولت اسلامی" خود را یک رهبر بی‌کفایت ثابت کرده است.» البته او در عقب صحنه هنوز هم تاثیر دارد، چنانچه شایع شده است که او از گرویدن سازمان الشباب به "دولت اسلامی" جلوگیری کرده است.

البته هر دو سازمان تنها در سوریه در تقابل مستقیم قرار دارند. التمیمی احتمال می‌دهد که در یمن نیز ممکن است این تقابل پیش بیاید. کاترین براون می‌گوید هنوز معلوم نیست که "دولت اسلامی" بتواند در درازمدت نفوذ القاعده را محدود کند و افزایش داوطلبان به جنگ و پول در این بخش نقش اساسی بازی می‌کنند. علاوه بر آن، حملات ایتلاف بین المللی زیر رهبری امریکا علیه "دولت اسلامی" نیز می‌تواند تاثیرگذار باشد.

اما آیا منازعه میان "دولت اسلامی" و شبکه القاعده می‌تواند به نفع مبارزه بین المللی علیه تروریسم باشد؟ محاسبه احتمالی این است که اگر دو گروه یک دیگر خود را در منازعه تضعیف کنند، می‌تواند به نفع جنگ با ترور باشد. اما التمیمی باور ندارد که چنین شود. به گفته او، هر دو سازمان در سوریه با وجود رقابت‌هایی که دارند مواضع خود را تثبیت کرده و دیگر گروه‌های رادیکال کمتر تضعیف شده اند.