مشعل هنر*

سالها باید که تا یک سنگ اصلی زافتاب
لعل گردد در بدخشان یا عقیق اندر یمن

این دو هنر آفرین بی بدیل ،دو همشهری،دو یار حجره و گرمابه وگلستان، آثار ماندگاری بر جای نهادند که مایۀ مباهات و افتخار حوزۀ فرهنگ وهنر ماست. سخن از استاد محمد علی عطار و استاد محمد سعید مشعل است که از خا موشی آن یکی، پانزده سال میگذرد و از خواب ابدی این یکی یک دهۀ تمام .

نقش انگشنان استاد عطار هروی، نه تنها درتمام مساجد زادگاهش هرات ، بل از مسجد حاجی یعقوب کابل تا مسجد بزرگ گوهر شاد در مشهد، مسجد قبا در تربت جام و مسجد هامبورگ در آلمان، جاودانه شده است . او همۀ خطوط را به زیبایی تمام می نوشت و گنجینه های خطوطی که از وی یادگار مانده است ، بر چیرگی و استادی وی ، گواه آشکاری است.

میدانیم که پیدایی شش گونه خط را به خوشنویس نامبردار سدۀ سوم هجری ،علی ابن مقله، نسبت می دهند که این شش خط اینها اند:

1.خط نسخ که آن را خط بدیع یا خط قرآنی هم می نامند.

2. توقیع.

3. ثلث.

4 ریحان.

5 رقاع.

6. محقق.

بسیاری این خط ها بی واسطه یا باواسطه از خط کوفی بر خاسته اند و چون استاد، کوفی را با تمام دقایق آن کتابت می کرد ؛ در نوشتن همۀ این خط ها ، چیره دست بود و افزون بر این در نوشتن نستعلق و شکسته و دیگر انواع خط نیز رقیبی نمی شناخت.ذکر جمیل این مرد بماند در فرصتی دیگر.

استاد مشعل نیز ، شگفت مردی بود که از هنر های فروان چون، نقاشی ، میناتوری، تذهیب ، تندیس ساز ی، خوش نویسی و سخنوری بهرۀ بسیار داشت. آثار بسیار پدید آورد و شاگردان بسیار را از هنر خویش ،بهره مند ساخت.

او در سال (1292) خورشیدی، در غور زاده شد؛ آن هم در خانواده یی که اهل ذوق و هنر بود .پدر ،هنر شناس هنر دورۀ تیموریان هرات به شمار میرفت و کاکایش نیز تذهیب کار بود و خوشنویس. مشعل ،آموزش هایش را در غور آغازید و در کابل ادامه داد . پس از آن به زادگاهش برگشت و از زادگاهش به هرات شتافت تا نقاشی و تذهیب را پی گیرد

و با ادبیات و شعر آشناگردد. در آن روزگار استاد خلیل الله خلیلی هنوز در هرات به سر می برد و مشعل از خرمن آگاهی های ادبی وی خوشه چید.

او در کنار مشغولیت های هنری به کار های دیوانی نیز پرداخت ولی

این کار ها، نه مانع آفرینش های او گردید ونه هم اززیبایی و فخامت و استواری آفریده های هنری وی کاست. هرچند اورا به شغل ها ی

مهمی هم گماشتند ولی مردم به او به دیدۀ هنر مند می نگریستند نه دولتمرد. ** او سال ها حاکم جوند، کهسان وگلران هرات بود ، زمانی معاون مرکزی خزانه داری کابل ، روزگاری سناتور انتصابی، چندی مدیر تحریرات ولایت هرا ت و حتی رییس بلدیۀ آن شهر گشت ، ولی در آن روزگار نیز می آفرید و حتی در سال های اشتغال در بلدیۀ هرات ،بازار صنعتگران را ساخت که جایگاهی بود برای رشد استعداد هنرمندان و صنعتگران.

مشعل به تذهیب و نقاشی و میناتوری مهری افزون تر داشت و نگاه او او نیز به هنر دورۀ تیموریان هرات بود .تذهیب که نقاشی های بدیع برای زیباساختن کتاب های مذهبی وعلمی و فرهنگی و جنگ اشعار شاعران به کار میرفت و کناره ها و حاشیۀ برگ های کتب ها را با طرح هایی از شاخه ها وساقه و گل و برگ و بند های اسلیمی و گل های ختایی می آراستن او را به خود کشانده بود و آثار دلنشینی در هنر پدید آورد که یکی از آن شمار ،تذهیب بخشی از قرآن پاک است که خوش نویسی آن به خامۀاستاد عطار و باخط ثلث صورت پذیرفته است.

استاد مشعل، میناتوری شیوۀ دورۀ تیموریان را که ترکیب بندی های متقارن و دایره وار زیبایی است با رنگهای غنی و سرشار با تمام دقایق

و زیبایی آن پدید میآورد و این شیوه را بر روی کوزه و صراحی نیز برای شاگردانش آموخت.

گج بری هرچند کار معماران است و اینک بار دیگر در خانه هایی که در هرات آبادمی گردند،باب شده است ؛ اما گج بری هنری و مقرنس کاری تنها از هنرمندان این شیوه ساخته است و بس. این هنر با نقاشی ،پیوندی گسترده دارد برای این که گج بری هنری و مقرنس کاری و طاقچه بندی آذینی زیر گنبد ها و درگاه ها و ایوان ها ،با اسلیمی ها و گره بندی ها و نقش ونگار و ایجاد خط هایی با شاحه ها و گل وبرگ ،گج بری و مقرنس کاری، را آفریدۀ هنری می سازد.« از کار های به یاد ماندنی استادمشعل، در رشتۀگچ بری ، طراحی محراب شبستان مسجد جامع هرات است که با مهارت بی نظیری توسط شاگردان خود گج بری کرد

و این اثر تا کنون نیز برجاست. ***

از تندیس های کار دست او، میتوان از چهار اسپی نام برد که بر چهار گوشۀ حوضی در پارک گلها برا فراشته بود و هر مسافر و جهان گردی

که به هرات سفر می کرد ، نا گزیر باید از کنار همین راه می گذشت

و نظارۀ این تندیس های چهار گانه،Tمایۀ شگفی او می گشت ؛که با دریغ ،طالبان آنها را نابود کردند.

استاد مشعل دلباخۀ همۀ هنر ها بو د و نه تنها به همۀ هنر ها مهر می

ورزید، بل به بسیاری آنها دستی هم داشت. خوش نویسی می کرد ؛ دوتار می نواخت و شعرمی سرودو چون در روزگار وی، دیگر هنر قطاعان ، جلد سازان، جدول کشان و وصالان خریداری نداشت ؛ ورنه دست به دامن آن هنر ها هم می آویخت.

از او پژوهشهای تاریخی و دفتر های شعر نیز برجای مانده است که

آن شماردفتر های زیرین با خط زیبای محمد وزیر اخی کرخی، خوش نویس فرهیخته و هنر کتابت شده است:

1. اشعار مشعل غور هروی با مراثی و تقریظ..

2.صیقل ایمان جلد نخست

3 صیقل ایمان جلد دوم.

4.صیقل ایمان جلد سوم.

شاید بتوان گفت که با شکوه ترین سایۀ دست وی نقاشی و تذهیب

دل انگیز وی بر دیوار ساختمان ولایت هرات است که اگر از نگاه سبک و شیوۀ کارش، یاد آور نگار گری هنر شکوهمند عصر تیموریان است؛ اما از نگاهی دیگر ، دیوار نگاری های نقاشان مغرب زمین را به خاطر می آورد

و آذین کاری و تذهیب سققها، دیوار ها و نقلدانهای خانه ها را در هرات کهن.

مشعل در دوران سیادت طالبان، رنج عظیم بر د؛ گنجینۀ بزرگ هنری وی رانابود کردند و سرانجام هم در همان روزگار، جان به جانان دادو کنار آرامگاه امام فخر رازی ،برای همیشه خوابید.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

*«مشعل هنر» ، نام اثری از استاد مشعل است و شایسته ترین لقب برای وی نیز، همین مشعل هنر می تواندباشد.

**در دانشنامۀ ادب فارسی، ادب فارسی در افغانستان،اورا هنرمند و دولتمرد خوانده اند ؟!

*** بصیر احمد حسین زاده. صفحۀ بی بی سی. 12 دلو 1386.