1. رفتن به محتوا
  2. رفتن به مطالب اصلی
  3. رفتن به دیگر صفحات دویچه وله

وضعیت سینما در شهر شاعران

۱۳۹۰ بهمن ۲۰, پنجشنبه

شهر هرات در غرب افغانستان، یکی از مهمترین مراکز فرهنگی و ادبی این کشور است. سینما، یکی از هنرهایی است که طی سال های اخیر در این شهر رونق یافته است و جوانان زیادی به این هنر روی آورده اند.

https://p.dw.com/p/13zx1
فلم «قایق های کاغذی» تلاشی است قابل تحسین، اما نه زیاد موفق.
فلم «قایق های کاغذی» تلاشی است قابل تحسین، اما نه زیاد موفق.عکس: privat

طالبان در سال 1375 یگانه سینمای شهر هرات را تخریب کردند و به جای آن به ساختن یک مسجد پرداختند. ساختمان مسجد هنوز به اتمام نرسیده بود که دولت طالبان سقوط کرد و حکومت کرزی به قدرت رسید. حکومت جدید، کار نیمه تمام طالبان را تکمیل کرد و مسجد را در نهایت ساخت. این مسجد هنوز پابرجاست و مردم شهر در مکانی که دیروز به تماشای فلم می رفتند، امروز برای اقامه نماز جمع می شوند.

داستان هنر هفتم در هرات اما، با تخریب یگانه سالون سینما به پایان نرسید. علاقه به فلم و هنر همیشه در این شهر وجود داشته است. فلم های زیادی طی این سال ها در هرات ساخته شده اند و فلمسازان زیادی از این شهر برخاسته اند. در سال 2008، هراتی ها حتا یک سالون سینما در شهر ساختند که اتفاقاً پس از یک روز تعطیل شد. تعدادی از فرهنگیان شهر تصمیم گرفته بودند تا «تالار مولانا» را که یک سالون کنفرانس است، تبدیل به سینما کنند. ولی این تصمیم بسیار زود از سوی شورای علمای هرات مورد اعتراض قرار گرفت و این عمل را به اقدامی ضددینی تعبیر کردند. هرچند گروهی از هنرمندان و فرهنگیان هراتی صدای شان را به اعتراض بلند کردند، ولی تلاش های شان برای افتتاح دوباره سالون سینما به جایی نرسید.

برخلاف سینما که همیشه حساسیت هایی علیه آن وجود داشته است، دیگر هنرها به خصوص تیاتر و موسیقی به شکل سنتی در میان مردم هرات از جایگاه مهمی برخوردار بوده اند. مدیریت تیاتر هرات که در قالب ریاست اطلاعات و فرهنگ ولایت قرار دارد، از گذشته ها بسیار فعال بوده است. این مدیریت متشکل از یک گروه کامل تیاتری است که به خصوص پس از سقوط طالبان در کنار کار روی صحنه، به ساختن فلم و تولید برنامه های تلویزیونی نیز می پردازد. حتا می شود گفت که اولین تجربه های سینمایی هرات از دل تیاتر این شهر برخاسته است. با آنکه فلم هایی که این گروه از هنرمندان تیاتر ساخته اند بیشتر شبیه نمایش های تیاتری فلم شده هستند، ولی نفس فعالیت آنان در این ساحه توانسته است پیوند مردم هرات را با هنر سینما حفظ کند.

در غیبت سینما، تلویزیون های زیادی در ولایت هرات ظهور کرده اند و وظیفه سرگرم کردن مردم را به عهده گرفته اند. هم اکنون، کم از کم شش تلویزیون محلی و چندین تلویزیون ملی در هرات نشرات دارند. برخی از دست اندرکاران
سینمایی هرات نیز در این تلویزیون ها مصروف هستند. مینا امانی و نعمت الله حسین زاده از بازیگران مشهور هرات، پیوسته در تلویزیون های محلی در تبلیغات ساجق و پفک و روب و روغن ظاهر می شوند.

شاعرانی که فلمساز شدند

هرات شهر شاعران است. شاعران مرده و زنده این شهر را اگر حساب کنیم، به قول قدما، مثنوی هفتاد من کاغذ می شود. شعر بیش از هر شکل هنری دیگر در شهر هرات سابقه دارد. قدیمی ترین انجمن ادبی افغانستان در هرات تاسیس شده است و برخی از مشهورترین شاعران افغانستان در این شهر زیسته اند و مرده اند.

این سنت پایدار شعری، تاثیر زیادی روی فلمسازانی گذاشته است که از این شهر برخاسته اند. طوری که برخی از فلمسازان هرات، از شعرگویی به فلمسازی آمده اند و برخی از آنها که تجربه شعری ندارند، نگاه شان در فلمسازی کاملاً شاعرانه است. نمونه مشهور این دسته از فلمسازان رویا و الکا سادات هستند که اولی در سینمای داستانی و دومی در سینمای مستند رویکردی بسیار شاعرانه دارند.

شاعران معمولاً یا به خاطر گفتن حرف هایی که در قالب شعر ممکن نیست به سینما روی می آورند و یا هم فقط برای تفنن و تظاهر. در هرات، جدیدترین فلمی که از سوی یک شاعر ساخته شده، «قایق های کاغذی» (2011) است که آن را فریبا حیدری کارگردانی کرده است.

«قایق های کاغذی» نخستین فلم بلند فریبا حیدری است. این فلم 90 دقیقه یی تلاشی است قابل تحسین، اما نه زیاد موفق، در بازگویی تجربه جنگ از نگاه زنان افغانستان. داستان «قایق های کاغذی» درباره پنج دختری است که از طفولیت با هم دوست هستند. آنها از کودکی با هم در یک خانه بزرگ و قدیمی زندگی کرده اند. دوران زندگی آنان، سال های حکومت مجاهدین، طالبان و حکومت فعلی را شامل می شود. در این فلم ما می بینیم که چگونه جنگ و خشونت به اشکال مختلف روی زندگی هر یک از این پنج دختر تاثیر می گذارد.

فلم با ستاره شروع می شود که شخصیت اصلی داستان است. ستاره زن جوانی است که ریاست یک آسایشگاه روانی را به عهده دارد ولی خود از بیماری دوشخصیتی رنج می برد. نقش ستاره را مینا امانی بازی کرده است، که یکی از بازیگران نوظهور و با استعداد هراتی است. ضعف ساختاری فلم از همان صحنه های ابتدایی شروع می شود.

یکی از مشکلات فلم فلمنامه نامنسجم آن است. شخصیت های زیاد، دوره زمانی طولانی و حوادث متعددی که در فلم وجود دارد بیشتر مناسب یک سریال تلویزیونی است و نه یک فلم سینمایی. گذشته از آن فلش بک های بسیار زیاد به شکل غیرقابل جبرانی ساختار فلم را تضعیف کرده است. فلش بک یکی از آن تکنیک های سینمایی است که در افغانستان بد استفاده می شود. معمولاً قاعده این است که وقتی فلمساز از گفتن سر راست یک قصه ناتوان است به فلش بک روی می آورد، لذا فلش بک یک نوع نقطه ضعف است که هر قدر تعدادش کمتر باشد بهتر است. ولی در «قایق های کاغذی»، فلش بک بخشی از ساختار روایی قصه است که اگر آنها را برداریم نصف قصه گم می شود.

از نگاه تاریخی و اجتماعی، داستان فلم به خوبی تلاش و مبارزه زنان هراتی را در سال های جنگ نشان می دهد. در قسمتی از فلم که در دوره طالبان می گذرد، تعدادی از زنان یک کورس خیاطی راه انداخته اند که به بهانه آن دختران خردسال را سواد خواندن و نوشتن می آموزند. داستان این مکاتب زیرزمینی را کریستینا لمب در کتاب «انجمن های خیاطی هرات» هم نوشته است که چگونه در دوران طالبان، تعدادی از زنان شجاع با به خطر انداختن جان های شان، چنین مراکزی را تحت عنوان کورس خیاطی و گلدوزی پیش می بردند.

خانم حیدری که فلمسازی را با خواندن کتاب های سینمایی فراگرفته است، با اولین فلمش نشان می دهد که انرژی و استعداد لازم را برای فلمساز شدن دارد. فلم «قایق های کاغذی» قرار است دوباره تدوین و تلخیص شود، با تدوین دوم احتمال می رود این فلم بخشی از انسجام گم شده اش را بازیابد.

سینمای جبرییل

شهرک جبرییل در حاشیه غربی شهر هرات، محله یی است با 18 هزار خانه که جدیداً توسعه یافته است. ساکنان جبرییل بیشتر از مهاجرانی هستند که طی سال های بعد از طالبان از ایران بازگشته اند. در جبرییل یک خرده فرهنگ
شهری خاص شکل گرفته است که این خرده فرهنگ بیش از همه در مراسم مذهبی و فعالیت های هنری در این شهرک نموده یافته است. سینما یکی از فعالیت های چشمگیر در میان جوانان جبرییل است.

مهمترین مرکز فعالیت های هنری در جبرییل گروه «سیمرغ فلم» است. این مرکز در بخش های سینما، تیاتر، نقاشی و نویسندگی فعالیت می کند. سیمرغ فلم که توسط یک زوج جوان به نام های عبدالحکیم و منیره هاشمی مدیریت می شود، بیشتر روی دو جنبه کار می کند: تولید و آموزش. در میان اعضای این مرکز که بیشتر از جوانان دوران لیسه تشکیل شده اند، تعداد دختران بیشتر از پسران است. به گفته آقای هاشمی، در آخرین دوره آموزش فلمسازی سیمرغ فلم، بیش از شصت دختر ثبت نام کرده بودند (در حالی که در تمام دیپارتمنت سینمای دانشگاه کابل فقط 15 دختر حضور دارند).

سیمرغ فلم، به سفارش موسسات غیردولتی فلم های آموزشی می سازد، و با درآمد حاصل از آنها، به تولید فلم های مستند و کوتاه می پردازد که اعضای جوان آن برای اهداف هنری تهیه می کنند. تعدادی از فلم های کوتاه فلمسازان سیمرغ فلم توانسته اند در فستیوال های محلی و ملی به نمایش در بیایند و مورد توجه قرار بگیرند. «من و مادرم» (1389)، «My «Standpoint، «مات» (1389)، «هنوز دوستش دارم» (2011) که همه فلم های کوتاه داستانی هستند، بخشی از کارهای این مرکز را شامل می شوند. این فلم های کوچک، با وجود مشکلاتی که در بازیگری و مسایل تکنیکی آنها وجود دارد، نشانگر ذوق سلیم و دید متفاوت این جوانان به رسانه سینما است.

مهمترین مشخصه فلم های کوتاهی که در سیمرغ فلم ساخته شده اند، دو چیز است: اول ایجاز و ایهام و دوم نبود و یا کمی دیالوگ در آنها. ایجاز در تصویر و کلام و ایهام اساسی ترین اصول ساختن فلم کوتاه است. اکثر این فلم ها یا هیچ دیالوگی ندارند و یا کمترین دیالوگ ممکن در آنها استفاده شده است. برخلاف دیگر فلم های افغانی که فرض می کنند بیننده نادان است و هر صحنه را با دیالوگ ها و توضیحات بی جا پر می کنند، این فلم ها به بیننده اجازه می دهد تا در فهم روایت خود سهم بگیرد.

فلم های عامه پسند

در هرات، مثل کابل، گروه فلمسازان عامه پسند و بازاری بیش از دیگران فعالیت می کند. این گروه که برخی از آنها، مثل غوث محمد و بهزاد عسکرزاده، بصیراحمد حسین زاده و نعمت الله هاشمی، به مدیریت تیاتر هرات تعلق دارند فلم های بازاری زیادی می سازند. برخی از فلمسازان نیز متاثر از فلم های ایرانی که به شیوه سیل آسا از مرز اسلام قلعه وارد هرات می شوند، به ساختن درام های کم مصرف عاشقانه و اجتماعی می پردازند. در حقیقت فلم «قایق های کاغذی» هم تا حد زیادی متاثر از فلم های عامه پسند ایرانی است تا فلم های افغانی و یا غربی.

هرچند سینمای هرات مسجد شد، ولی سینماگران هرات به ملاهای تندرو شهر تسلیم نشدند. منازعه دوامدار مذهب و هنر در هرات همچنان در جریان است. اما مردم به شیوه های مختلف سعی دارند تا نام سینما را زنده نگهدارند. مهمترین نشان مقاومت جمعی مردم، نام «چوک سینما» است که هنوز مردم به چوکی که سینمای شهر زمانی در آنجا قرار داشت اطلاق می کنند. این چوک که در مرکز شهر قرار دارد در گذشته به نام چوک گل ها، چوک فرهنگ و چوک خواجه علی موفق نیز یاد می شده است. در شهر شاعران، سینما حرام است. این نیز یکی از هزاران مسایلی است در فرهنگ افغانی، که باید افغان باشی تا آن را بفهمی.

بازیگران جوان "گروه سیمرغ فلم"
بازیگران جوان "گروه سیمرغ فلم"عکس: DW
فریبا حیدری فلم «قایق های کاغذی» را کارگردانی کرده است.
فریبا حیدری فلم «قایق های کاغذی» را کارگردانی کرده است.عکس: privat
گروه «سیمرغ فلم» بیشتر در بخش آموزشی و تولیدی کار می کند.
گروه «سیمرغ فلم» بیشتر در بخش آموزشی و تولیدی کار می کند.عکس: DW
عبدالحکیم و منیره هاشمی، مدیران گروه «سیمرغ فلم» در شهر هرات
عبدالحکیم و منیره هاشمی، مدیران گروه «سیمرغ فلم» در شهر هراتعکس: DW

نویسنده: م. علی کریمی
ویراستار: عارف فرهمند