بزرگداشت هزارسالگی سرایش شاهنامه
۱۳۸۹ آذر ۱۲, جمعهشاهنامه فردوسی، حماسه ملی ایرانیان و یکی از شاهکارهای ادبی جهان، امسال (سال ۲۰۱۰ میلادی) هزار ساله شد. در ستایش این اسطوره جاودانی و بزرگداشت سراینده آن، حکیم ابوالقاسم فردوسی، نمایشگاههای گوناگونی در معتبرترین موزهها و مجموعههای جهانی چون موزه هنرهای آسیای مرکزفرهنگی اسمیتسونیان (The Smithsonian Institution) در واشنگتن، موزه هنرهای زیبای بوستن (Museum of Fine Arts Boston) و موزه فیتزویلیام (The Fitzwilliam Museum) در بریتانیا برگزار شدهاست.
در این نمایشگاهها نسخ خطی شاهنامه و شماری از نفیسترین مینیاتورهای ایرانی با تصاویر پهلوانان، شاهان و اسطورههای ایران کهن تحسین بیننده را برمیانگیزد.
حکیم ابوالقاسم فردوسی (زاده ۹۴۰ م − درگذشته ۱۰۲۰ م ) در منظومه حماسی شاهنامه تاریخ ایران باستان از آغاز سلطنت کیومرث، نخستین پادشاه اسطورهای، تا سرنگونی یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی، در قرن هفتم میلادی را به قلم میآورد. وی داستان قهرمانان اسطورهای، دلاوریهای ایرانیان، پیروزی و شکستهای ناکام آنان را در این حماسه بازگو میکند.
قهرمانان و پهلوانان شاهنامه در نسخ قدیمی
داستانهای شاهنامه چون رستم و سهراب، زال و رودابه، بیژن و منیژه و دیگر داستانهای حماسی از دیرباز در نزد ایرانیان رواج داشته و به بسیاری از چهرههای اساطیری شاهنامه قبلا در اوستا و خصوصا در نسک یشتها اشارات فراوانی شدهاست.
گردآوری این داستانها و سرایش این حماسه ملی سی سال زمان برده است. آخرین ویرایشهای فردوسی روی شاهنامه در سالهای ۴۰۰ و ۴۰۱ ه. ق. (سال ۱۰۱۰ میلادی) انجام شده است. هزار سال پس از آن موسسات فرهنگی، کتابخانهها و بنیادهای جهانی با برگزاری کنفرانس، سمپوزیوم و سخنرانی این شاهکار ادبی را از جنبههای مختلف بررسی کرده و هنری را که از این حماسه ادبی الهام گرفته، به نمایش میگذارند.
هزار سال کتاب شاهان
موزه هنرهای آسیا وابسته به مرکز تحقیقاتی اسمیتسونیان با برگزاری نمایشگاه "شاهنامه: هزار سال کتاب پادشاهان ایران" این هزاره را گرامی میدارد. منصوره فرهاد، گرداننده هنری نمایشگاه، کتاب شاهنامه را از جهت اهمیت فرهنگی و محبوبیت مستمر آن در ده قرن گذشته با آثار هومر، شکسپیر و یا سرشناسترین حماسه ملی هند ماهاباهارتا (Mahabharata) مقایسه میکند.
داستانهای حماسی شاهنامه، سرگذشت پهلوانان اسطورهای و پادشاهان ایران باستان در قرون گذشته همواره الهامبخش هنرمندان بودهاست. در نمایشگاه "شاهنامه: هزار سال کتاب پادشاهان ایران" دو نسخه خطی از نفیسترین نسخ شاهنامه، باقیمانده از قرون پانزده و شانزده میلادی، به نمایش گذاشته شدهاست. در کنار آن بیش از سی تک ورق مینیاتور از کتب خطی قرون چهاردهم تا شانزدهم تحسین بازدیدکننده را برمیانگیزد. تعدادی از آنان نمونههای برجستهای از مکتب تبریز بوده و نقطه عطفی درنقاشی سنتی ایران بهشمار میآیند.
نمایش تک برگهایی از شاهنامه طهماسبی
از نفیسترین آثار ارائه شده در نمایشگاه واشنگتن تک ورقهایی از شاهنامه مشهور به "طهماسبی" است. این نسخه به فرمان شاه طهماسب صفوی (۷۲ - ۱۵۲۴ میلادی) رونوشت، تذهیب و مصور شدهاست. همچنین ظروف نقرهای و فلزی متعلق به قرون ششم و هفتم میلادی و باقیمانده از دوره ساسانی شماری از شخصیتهای تاریخی در کتاب شاهنامه را نشان میدهند.
نمایشگاه "شاهنامه: هزار سال کتاب پادشاهان ایران" تا هفدهم آپریل ۲۰۱۱ میلادی در گالری (Arthur Sackler) موزه هنرهای آسیا بر پا خواهد بود. در کنار آن برنامههای فرهنگی چون پرفورمانس "داستانهای بهرام گور− شکارگر" توسط اردوان مفید اجرا میشود. همچنین آذر نفیسی، استاد ادبیات و نویسنده کتاب "لولیتیا خوانی در تهران" در باب محبوبیت مستمر این شاهکار ادبی در طی قرون سخنرانی میکند.
جایگاه زنان در شاهنامه فردوسی
موزه هنرهای زیبای بوستن در نمایشگاهی منحصر به فرد جایگاه زنان در حماسه ملی شاهنامه را در مرکز توجه قرار میدهد. در نمایشگاه "سراپردههای رمانتیک – زنان در شاهنامه فردوسی" به یکی از جنبههای کمتر شناخته شده این مجموعه حماسی پرداخته شدهاست. داستانهایی چون تهمینه و رستم، زال و سودابه و داستان منیژه به گونهای یادآور جایگاه اجتماعی زنان در ایران کهن هستند.
لورا واينشتاين، برگزاركننده اين نمايشگاه، درباره اين رويداد هنری میگويد: «با وجودیکه هنر معاصر ايران طی سالهای اخيردرخشش زیادی داشته است، اما هنر سنتی ایران و بهویژه هنر ملهم از شاهنامه همچنان به عنوان هسته فرهنگی و هنری این سرزمین محسوب میشود». او معتقد است: «گرچه نمایشگاه روی تصاویر و نقاشیهای ملهم ازشاهنامه تاکید دارد، اما در واقع آنچه اهمیت خاص دارد خود شاهنامه است».
از برجستهترین آثار به نمایش گذاشته شده نسخه ملقب به "شاهنامه دیموت" است که در مینیاتورهای این شاهنامه المانهای هنر چینی و هنر ایران درکنار یکدیگر قرارگرفتهاند. مناظر طبیعی در رنگآمیزی و اجرای خود سبک نقاشی چین را بازتاب میدهند و چهرهها، لباس و معماری به سبک ایرانی ترسیم شدهاست.
نمایش غنیترین نسخههای شاهنامه
موزه فیتزویلیام در کمبریج با نمایشگاه "حماسه شاهان ایران: شاهنامه فردوسی" تا روز نهم ژانویه ۲۰۱۱ میلادی میزبان دوستداران هنر ایران خواهد بود. پرفسور چارلز ملویل (Charles Mellville) استاد رشته تاریخ در کمبریج و بانی "پروژه شاهنامه" که در آن شماری از دانشگاههای اروپا شرکت دارند، در برگزاری این نمایشگاه همکاری کردهاست.
مجموعههای هنری بریتانیا، موزهها و کتابخانههای آن دارای غنیترین نسخ خطی شاهنامه هستند. از جمله در کتابخانه کمبریج پانزده نسخه خطی شاهنامه موجود است که در آنان غنای تزئین و شمار مینیاتورها چشمگیری میکند.
نمایشگاه "حماسه شاهان ایران: شاهنامه فردوسی" در جنب نفیسترین نسخههای خطی موجود در مجموعههای بریتانیا نمونههای استثنائی از مجموعههای خصوصی را نیز به نمایش میگذارد. این نمایشگاه با نسخ خطی دوره مغول شروع شده و در ادامه نمونههای برجستهای از دوره تیموری و در بخش آخر شاهکارهای دوره صفوی را نشان میدهد.
در کنار نسخ خطی شاهنامه و تک ورقهای مینیاتور اشیاء فلزی، سرامیک و نمونههایی از پارچههای بافتهشده در ایران جایگاه این اثر حماسی در هنر سنتی ایران را نمودار میسازند.
در جنب این نمایشگاه کنفرانس جهانی "هزاره شاهنامه فردوسی – هزاره آینده" بین روزهای سیزدهم و پانزدهم دسامبر در بخش تحقیقات آسیا و خاورمیانه دانشگاه کمبریج برگزار میشود.
EV/FW