آيا آثار باستانی از زیر خاک به زیر آب می‌روند؟
۱۳۸۴ آبان ۴, چهارشنبه
دشت مرغاب و محوطه‌ی پاسارگاد گرچه یکی از مهمترین منطقه‌های مانده از دوران باستان در ایران است هنوز آنچنان که باید و شایسته‌ی اهمیتش است شناسایی و کاوش نشده. پاسارگاد نخستین پایتخت هخامنشیان بوده که به دستور کوروش و ۵۵۰ سال پیش از میلاد بنا شده است. (محمدرضا دهقانی استاد دانشگاه در این باره می‌گوید: «پاسارگاد در گذشته برخلاف امروز كه حالت بیابانی دارد، سر سبز بوده و بخش‌های مختلف آن با باغ‌هایی به یكدیگر متصل می‌شدند. آب این باغ‌ها نیز از طریق جوی‌های سنگی كه پس از هر چند متر در یك حوض سنگی می‌ریخت تأمین می‌شد. باغ‌ها از جلوی آرامگاه كوروش آغاز می‌شد و تا كاخ یارعام و پیكره انسان بالدار و كاخ اختصاصی ادامه داشت.»)
آثار برجا مانده در این منطقه مربوط به دوران مختلف، پیش از تاریخ تا دوران اسلامی است، و مهمترین انها در دره‌ای به نام تنگه بلاغی قرار دارد که در ۴ کیلومتری محوطه‌ی پاسارگاد واقع است. از میان این تنگه که ۱۸ کیلومتر طول دارد رودخانه‌ی «پلوار» می‌گذرد که در دو سویش آثار باستانی بسیاری شناسایی شده یا احتمال داده می‌شود. سال ۱۳۷۱ احداث سدی بر روی این رودخانه آغاز شد که قرار است تا چند ماه دیگر آبگیری شود. این سد که ساختنش در آغاز توجه چندانی برنیانگیخت و اعتراض گسترده‌ای به دنبال نداشت ماه‌هاست به مهمترین موضوع علاقمندان به حفظ آثار باستانی و دوستداران میراث فرهنگی بدل شده است. سد سیوند در یکصد کیلومتری شمال شیراز و پنجاه کیلومتری تخت جمشید احداث شده است.
به گزارش میراث خبر احداث سد «پس از آبگیری بخشی از این تنگه را زیر آب می برد و ۱۳۰ اثر را غرق می كند» به گفته‌ی آگاهان ۸ کیلومتر از این دتنگه زیر۳۰ میلیون متر مکعب آبی که پشت سد ذخیره می‌شود غرق خواهد شد. مطابق همین گزارش «جلال جامعی»، نماینده و مجری طرح احداث سد سیوند اعلام کرده که «برای آبگیری سد سیوند ۱۲ بهمن ماه مصادف با آغاز دهه مبارك فجر را انتخاب كردیم.» «بر اساس نظر كارشناسان، پس از آبگیری سد سیوند تعدادی از تپه‌های باستانی پیش از تاریخ، كوره‌های ذوب فلز، غار و سكونت‌گاههای پیش از تاریخ، دو قبرستان بزرگ مربوط به اشكانیان، چهار كیلومتر سنگ‌چین شاهی، هفت كیلومتر مرز سنگی مربوط به دوران اشكانی، گورهای سنگی مربوط به دوران فرمانروایان فارس (خرقه‌داران)، دو قسمت از جوی سنگی و راه شاهی در شرق تنگه بلاغی و شش قسمت از راه شاهی در غرب این تنگه زیر آب خواهند رفت.» [افشین امیرشاهی در «گزارشی از وضعیت آثار و محوطه های تاریخی پشت سد سیوند»]
جنجالها و اعتراضهای داخلی و بین‌المللی بسیاری که بر سر احداث این سد درگرفت باعث شد تا با همکاری باستان شناسان هشت کشور یکی از بزرگترین عملیات نجات‌بخشی در این منطقه آغاز شود. فرخوان بین‌المللی بنیاد پژوهش پارسه – پاسارگاد و پژوهشكده باستان‌شناسی، ۱۱ سال پس از آغاز احداث سد، منتشر شده است. پس از بررسیهای مقدماتی و شناسایی محوطه‌های باستانی گروه‌های خارجی (از دانشگاه‌های بولونیای ایتالیا، ورشو لهستان، كیوتو ژاپن، پژوهشگاه لومیو فرانسه، مركز مطالعات ایران‌شناسی آلمان، مركز باستان‌شناسی آلمان) و مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران اسفند ماه سال ۱۳۸۳ نخستین فصل کاوش را آغاز کردند. باستان شناسانی که از آلمان در این عملیات شرکت دارند در حال حاضربه بررسی کوره‌های ذوب فلز مشغولند و قرار است با همکاری هیاتی ایرانی و پس از اتمام این کار به کاوش در گورستان ساسانی این تنگه بپردازد.
سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و وزارت نیرو را باید تصمیم‌گیرندگان اصلی در مورد ساختن سد، میزان و نحوه‌ی آبگیری آن قلمداد کرد. روسای این دو نهاد در چند نشست به توفقهایی رسیده‌اند که مطابق آن روند آبگیری کندتر شود و با افزایش بودجه‌ی اختصاص یافته، کار کاوش و نجات بخشی تا جایی که ممکن است سرعت گرفته و گسترش یابد. وزارت نیرو در همین ارتباط وعده داده هزینه‌ی احداث موزه‌ای در حاشیه‌ی تنگه بلاغی و سد سیوند را تامین کند. بسیاری از صاحب‌نظران رئیس سابق سازمان میراث فرهنگی را متهم می‌کنند که در زمان آغاز این طرح، سال ۷۱، نسبت به پیامدهای ویرانگر آن بی‌توجهی کرده است. به گزارش میراث خبر جلال جامعی معاون وزیر نیرو و مجری طرح سد سیوند اعلام کرده: «از سال ۷۱ كه ساخت سد سیوند شروع شد تمام مراحل آن به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به عنوان سازمان مرجع اطلاع داده شده است و حتی در مراحل بعدی یعنی در سال ۷۶ هم جهت استملاك اراضی واقع در پایین دست سد اطلاعات لازم به این سازمان داده شده است.» به نوشته‌ی روزنامه‌ی شرق [۱۸ شهریور] رئیس جدید سازمان میراث فرهنگى و گردشگرى، اسفندیار رحیم‌مشاعی، «اخیراً از مسئولان سابق سازمان به دلیل بى توجهى نسبت به احداث سد سیوند و اثر منفى آن بر میراث فرهنگى ابراز تاسف كرده» است.
درباره‌ی میزان خسارت احتمالی احداث این سد و پیامدهای آن ادعاهای ضد و نقیضی وجود دارد. برخی از کارشماسان معتقدند با احداث این سد و افزایش رطوبت در منطقه، گذشته از مدفون شدن آثار با ارزش باستانی، احتمال آسیب دیدن بناها و حتا مقبره‌ی کوروش نیز منتفی نیست. یکی از استادان رشته‌ی باستان‌شناسی دانشگاه آزاد شیراز به روزنامه‌ی شرق گقته است: «تغییر اقلیم و آب وهوا و ایجاد دریاچه سد سیوند آثار پاسارگاد را از بین مى برد.» او می‌افزاید «آبگیرى سد سیوند در درازمدت قطعاً آثار سنگى پاسارگاد را از بین خواهد برد.»
به گزارش «میراث خبر» در پی افزایش اعتراضها «پرویز فتاح»، وزیر نیرو، در نامه به احمدی‌نژاد با بیان تاریخچه، مطالعات، اهداف طرح مشخصات، مراحل اجرا و آثار اقتصادی سد سیوند، و همچنین اطلاع‌رسانی نادرست درخصوص مباحث میراث فرهنگی مرتبط با این سد گفت: «حد نهایی حریم دریاچه در نزدیكترین فاصله خود ۹ كیلومتر با پاسارگاد(مقبره كوروش) فاصله دارد و آب در این تراز ۴۵ متر پایین‌تر از پایه مقبره قرار می‌گیرد.» وی افزود:«در حركت از سمت پاسارگاد به سمت دریاچه، آثاری از یك كانال قدیمی یا مسیر جاده شاهی كه درون سنگ حفاری شده است به چشم می‌خورد. این محل مهمترین و شاخص‌ترین آثار بجامانده درون دشت بلاغی است و به كانال «دختربر» معروف است كه خوشبختانه حد نهایی حریم دریاچه به هیچ وجه كانال مورد نظر را در بر نمی‌گیرد.»
مسئولان گرچه در این بین به اهمال و بی‌توجهی‌های بسیار معترفند، می‌کوشند خسارتهای وارده و احتمالی را ناچیز جلوه دهند. به گزارش ایسنا، هفتم شهریور ماه ۸۴، «مجری طرح سیوند با صحه گذاشتن براین مهم كه آثاری باستانی، قبرهای قدیمی و تعدادی سفال در دریاچه سد مشاهده شده است می‌گوید: هر چند که ما اطلاع دقیقی از گزارش‌های باستان‌شناسان نداریم، ولی آثار مشاهده شده به حدی مهم نیست كه بهره‌برداری از سد را دچار مشكل كند.»
به اعتقاد برخی از کارشناسان محوطه‌ی پاسارگاد ظرفیت ۵۰ سال کاوش را دارد و برخی از آثار آن از جمله باقیمانده‌های سنگفرش راه شاهی از مهمترین آثار تمدن کهن ایران است. با توجه با این واقعیت و شناسایی ۱۳۰ اثر باستانی در این تنگه و با توجه به این که باستان‌شاسان تازه اسفند ۸۳ کار خود را آغاز کرده‌اند میزان خسارت هر چه باشد، به‌نظر می‌رسد عملیات نجات بخشی تناسبی با اهمیت این منطقه و آنچه در خطر است ندارد.
گرچه مسئولان بر آغاز آبگیری در تاریخ تعیین شده پافشاری می‌کنند اعتراضها همچنان ادامه دارد. اواخر مهر ماه، ۱۱ اکتبر، «کمیته‌ی نجات آثار باستانی پاسارگاد» نامه‌ای به امضای ۲۵ هزار نفر به کوفی عنان، دبیرکل سازمان ملل متحد، یونسکو و برخی از سازمانهای موثر در حفاظت از مناطق باستانی (شورای بین المللی آثار و مناطق (ایکوموس)، پاریس سازمان شهرهای میراث جهانی، کانادا) فرستاد و در آن خواستار اقدام فوری برای جلوگیری از ساختن و آبگیری سد سیوند شد. اما شواهد حکایت از آن دارد که سد سیوند نیز چون سد کارون ۳ که به گفته‌ی کارشناسان چند محوطه‌ی مهم باستانی را زیر آب غرق کرد آثار مهمی از دوران مختلف تمدن و فرهنگ این سرزمین را از میان خواهد برد.
بهزاد کشمیری‌پور، گزارشگر صدای آلمان از شیراز