ایران و مصر در بخش مستندهای جشنواره برلیناله
۱۳۹۲ بهمن ۲۱, دوشنبه
مهران تمدن، کارگردان فیلم مستند «ایرانی» به ابتکاری جالب و جسورانه دست زده است: او چهار روحانی یا طالب «حوزه علمیه» را به خانه‌ای ییلاقی مهمان می‌کند تا در کنار آنها و خانواده‌شان دو روز بگذراند و با آنها بحث و گفت‌وگو کند.
کارگردان در آغاز فیلم درباره چگونگی و شرایط پیدایش فیلم خود توضیح می‌دهد: او ۳ سال برای یافتن کسانی از طرفداران حکومت اسلامی که حاضر باشند دعوت او را قبول کنند، تلاش کرده و سختی کشیده تا سرانجام ۴ نفر یافته است که حاضر شده‌اند دعوت او را بپذیرند و به خانه‌اش بروند.
هدف کارگردان تنها این نبوده که با چند نفر از حامیان نظام اسلامی گفت‌وگو یا بحث کند، او بیشتر قصد داشته شرایط و امکان همزیستی گرایش‌های گوناگون را در عمل تجربه کند و در بهترین حالت مرزهای بیگانگی و نفاق را از میان بردارد.
مهران تمدن در نخستین دیدار با چهار «مهمان» خود آشکارا به آنها می‌گوید به نظام ایدئولوژیکی که آنها در ایران به پا کرده‌اند، اعتقادی ندارد.
آنها به نام «اکثریت» قوانین دلخواه خود را بر جامعه تحمیل کرده و با وضع مقررات شرعی زندگی را بر کسانی که آنها را اقلیت می‌دانند، به جهنم تبدیل کرده‌اند. اما او هم «ایرانی» است و در آن آب و خاک حق زندگی دارد. آنها باید حق او را،حتی اگر در اقلیت باشد، رعایت کنند.
بدین ترتیب از آغاز «مهمانی» میان او و طرفداران نظریه «ولایت فقیه» بر سر حساس‌ترین و بنیادی‌ترین مسائل جامعه بحثی داغ در می‌گیرد.
در گفت‌وگوهایی که در فاصله ضیافت و سورچرانی پیش می‌آید، آنها درباره مسائلی مانند حجاب، آزادی عقیده و بیان و رواداری و غیره بحث می‌کنند.
مرزهای آزادی
کارگردان به ۴ رقیب ایدئولوژیک می‌گوید که نظام دینی در ذات خود مبتنی بر تبعیض است و نمی‌تواند از حقوق تمام افراد جامعه حمایت کند،؛ تنها در نظامی سکولار یا غیردینی است که حق همه، چه افراد دین‌دار و چه افراد دگراندیش محفوظ می‌ماند. او می‌کوشد در مهمانی دوروزه نوعی «فضای عمومی» فرضی تشکیل دهد تا همه، با تمام تنوع‌ها و تفاوت‌ها در آن «همزیستی» کنند.
اما روحانیون به صراحت حکومت اسلامی را بر هرگونه نظام غیردینی و چندگانه (سکولار و پلورالیستی) برتر می‌دانند، زیرا به گفته‌ی آنها تنها در این نظام است که تمام حقوق بشر و سعادت انسان تأمین می‌شود. در برابر، آنها دیدگاه سکولار و لیبرال کارگردان را عین «دیکتاتوری» می‌خوانند!
«فضای عمومی» که کارگردان سعی در ایجاد آن دارد در بگومگوهای متفرقه و ادعاهای عجیب و غریب اهل دیانت که به ظاهر به تمام علوم انسانی نیز احاطه دارند، گم می‌شود. آنها نه تنها به پایه‌ای‌ترین اصول «همزیستی با دیگران» بی‌اعتنا می‌مانند، بلکه میزبان بی‌نوا را به دنبال خود می‌کشند و حتی به نماز خواندن وا می‌دارند.
فیلم در برقراری گفت‌وگویی سازنده با حامیان جمهوری اسلامی ناکام می‌ماند و این را باید در بافت و ساختار آن دید که به گونه‌ای سطحی و نسنجیده شکل گرفته است. چهار روحانی به روشنی در موضعی برتر قرار دارند و بارها کارگردان را در تنگنا قرار می‌دهند. او یکه و تنها قادر نیست افاضات و ادعاهای گاه مضحک آنها را رد کند و ناگزیر می‌شود برای ادامه گفت‌وگو به سازش‌هایی عجیب تن دهد!
همان طور که برخی از تماشاگران پس از نمایش فیلم به کارگردان یادآور شدند، چنانچه او به کارگردانی اکتفا می‌کرد و پیشبرد بحث‌های فیلم را به افرادی آگاه‌تر و آزموده‌تر واگذار کرده بود، چه بسا فیلم ساختی منطقی‌تر می‌یافت و گفت‌وگو به روالی منطقی‌تر پیش می‌رفت.
اشکال دیگر فیلم کندی ریتم و کشدار بودن آن است. زمان ۱۰۵ دقیقه برای ارائه بحث‌هایی اغلب کهنه و تکراری، با تصاویری ثابت و مکرر خیلی زیاد است.
تولد دوباره یک ملت از بطن انقلاب
فیلم مستند "میدان" به کارگردانی جیهان نجیم، گزارشی زنده و نفس‌گیر از انقلاب مصر است. در این مستند بلند (۹۵ دقیقه) حتی یک نمای اضافی وجود ندارد.
فیلم در صحنه‌های زنده و گویا و‌گفتاری مؤثر و تکان‌دهنده اطلاعاتی اساسی و فشرده در اختیار تماشاگران می‌گذارد که می‌توان گفت از ده‌ها مقاله و کتاب سودمندتر است.
فیلم گزارشی معتبر و پرتحرک از نزدیک سه سال خیزش انقلابی مردم مصر است، از آخر سال ۲۰۱۰ که به سرنگونی نظام حسنی مبارک رسید تا ژوئن ۲۰۱۳ که با دخالت ارتش به برکناری محمد مرسی از ریاست جمهوری انجامید.
در مرکز فیلم و به مثابه قهرمان آن، میدان معروف تحریر (آزادی) قرار گرفته که نقش مهمی در انقلاب مصر ایفا کرد و بارها صحنه رویارویی خشونت‌آمیز جوانان انقلابی با نیروهای امنیتی رژیم مصر بود.
سه چهره یک انقلاب مردمی
جیهان نجیم، مستندساز ۳۹ ساله مصری مقیم آمریکا، داستان انقلاب را با پی‌گیری سرنوشت سه نفر از فعالان جنبش انقلابی دنبال می‌کند.
اولین چهره مجدی است؛ مبارزی از پیروان «اخوان المسلمین» که زندان و شکنجه را در رژیم پیشین تجربه کرده و همواره در میدان اعتراض بوده است. او برخلاف رهبران اخوان همچنان به اهداف اصلی انقلاب، یعنی آزادی و عدالت اجتماعی پایبند است و لاجرم از زیاده‌روی‌های اخوان در قدرت‌طلبی و حذف سایر نیروهای سیاسی ناخرسند است.
دومین شخصیت این فیلم روشنفکری مدرن به نام خالد، با اعتقاد به آزادی و حقوق بشر، خواهان سربلندی و بهروزی مردم مصر است و می کوشد صدای حق‌طلبانه‌ی مصریان را به گوش مردم مترقی جهان برساند. او عقیده دارد که انقلاب در مرحله‌ای دشوار قرار گرفته، اما مردم با کسب تجربه از بحران کنونی بیرون می‌آیند و انقلاب سرانجام به اهداف خود خواهد رسید.
و سومی احمد، از توده جوانان شورشی است که موتور اصلی "بهار عربی" بودند. آنها جهان‌بینی و جهت فکری روشنی ندارند، اما با تجربه حکومت‌های ستمگر و فاسد، امروز در دنیای عرب برای دستیابی به حق و عدالت قد علم کرده‌اند و تا رسیدن به این اهداف عقب‌نشینی نخواهند کرد.
احمد به توده زحمت و رنج تعلق دارد. کارگردان ما را به خانه او می‌برد تا با مادر و خانواده‌ی محروم او آشنا شویم. احمد در رویارویی با دستگاه ظلم و فساد بارها زخمی شده و آخرین بار تماشاگر شاهد گلوله خوردن اوست. او سوگند خورده است آخرین کسی باشد که «میدان» را ترک کند. انقلاب در دل او زنده است و در جان ناآرام او شعله می‌کشد.
فیلم "میدان" یک گزارش تصویری ساده نیست، بلکه وضعیت سیاسی مصر، تحولات جامع، سمت‌گیری‌ها و نیروهای گوناگون سیاسی را به روشنی در برابر چشم قرار می‌دهد. فیلم هم آگاه‌ساز است و هم برانگیزنده، و در وجه اخیر البته کاملا بی‌طرف نیست، بلکه در کنار انقلاب قرار دارد.
مراحل انقلابی که ادامه دارد
فیلم سرگذشت انقلاب مصر را در رشته‌ای تودرتو از کنش‌ها و تنش‌ها، موضع‌ها و نیروهای رنگارنگ تصویر می‌کند که تا امروز از چند مرحله اصلی گذشته است:
مرحله اول: تمام نیروهای مخالف در برابر دیکتاتوری. این مرحله با سرنگونی حسنی مبارک و اعلام وضعیت فوق‌العاده توسط ارتش پایان گرفت.
مرحله دوم: ائتلاف نیروهای ضدمبارک،مذهبی و سکولار، در برابر ارتش. این مرحله با انتخاب محمد مرسی،نامزد اخوان، پایان یافت.
مرحله سوم: اتحاد تمام نیروهای مبارز سکولار علیه حکومت «اخوان» که به سوی یک دیکتاتوری دینی می‌رفت. این خیزش در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۳ با راه‌پیمایی میلیونی به اوج رسید و به ارتش فرصت داد که با کودتای نظامی به حکومت اسلام‌گرایان پایان دهد.
به نظر هر سه مبارز انقلاب مصر در مرحله بسیار خطرناکی قرار گرفته،اما روح آن هنوز زنده است و قلب آن هنوز در «میدان» می‌تپد. امروز مجدی بار دیگر به زندان افتاده است. خالد و احمد همچنان در پایتخت پرالتهاب مصر به مبارزه ادامه می‌دهند.
فیلم میدان در جشنواره‌های سینمایی جوایز زیادی برنده شده است. بیان تصویری قوی و ساختار سنجیده‌ی فیلم در جشنواره برلین نیز تماشاگران را مجذوب کرده است. درخور توجه آنکه فیلم میدان هنوز در مصر پروانه نمایش دریافت نکرده است.