برلیناله؛ وقتی جهاد را به شراب ترجیح می‌دهند

فیلم "وداع با شب" Farewell to the Night ساخته فیلمساز و نویسنده فرانسوی آندره تشینه با نمایی از کسوف آغاز می‌شود و یکی از دلهره‌آفرین‌ترین قصه‌های خانوادگی عصر حاضر اروپا را روایت می‌کند: این‌که فرزندت از جامعه بریده باشد و برای اعلام همه‌جانبه این بریدگی به صف جهاد در سوریه و به داعش بپیوندد.

درامای "وداع با شب" اما از دلهره به معنی رایج آن فاصله دارد، با تصاویری از درختان پر شکوفه و اقیانوس، حتی آن‌جایی که تصویر عبور از مرز نمایش داده می‌شود، اگرچه اضطراب بازیگران قابل فهم است، ولی فیلم دلهره‌ای را منتقل نمی‌کند. آن‌چه بیش‌تر از هر چیزی در آخرین ساخته آندره تشینه به بیننده منتقل می‌شود شاید یک پرسش سه کلمه‌ای بیش‌تر نباشد که "چه باید کرد؟"

موریل (با بازی کاترین دونوو) زن مستقلی است که در جنوب غربی فرانسه در کار تربیت اسب و باغداری است. صحنه‌های زیبای باغ گیلاس و اسب‌سواری هم در همین بستر بخشی از فیلم هستند. نوه او، الکس (با بازی کیسی موته کلاین) دانشجوی انصرافی رشته پزشکی است که موقتا به مزرعه بازگشته است. او با پرستار جوانی به نام لی‌لا (با بازی اویلایا امامرا) که هم‌بازی کودکی هم بوده‌اند رابطه عاطفی دارد. لی‌لا در مزرعه موریل نیز کارهای خدماتی می‌کند و معمولا مجبور به پاسخ دادن به سوال‌های مادربزرگی است که تلاش دارد خبرهایی درباره نوه‌اش که معمولا در شهر تولوز  ساکن است کسب کند. چیزی که مادربزرگ آراسته و سختکوش فیلم نمی‌داند این است که لی‌لا نوه او را "رادیکال کرده است" و هر دو در حال جمع‌آوری پول برای خرید تسلیحات برای پیوستن به داعش در سوریه هستند. نقشه‌ای که قرار است به زودی عملی شود و تنها مانع موجود، نبود پول کافی است. از همین رو الکس مجبور به دزدی از مادربزرگش می‌شود. همین سرنخی می‌شود که موریل را با واقعیت ماجرا مواجه می‌کند: نوه‌اش در حال سفر از بارسلون به استانبول و از آن‌جا به سوریه است و سفری به کانادا آنطور که ادعا دارد در کار نیست.

درام "وداع با شب" از این‌جا وارد تقلای موریل برای متوقف کردن برنامه سفر نوه‌اش می‌شود تا جایی که در اقدامی که بیش‌تر به کمدی می‌ماند الکس را در اصطبل زندانی می‌کند. او در همین مسیر با فوآد (با بازی کامل لبرودی)، مردی جوان که از همکاری با داعش دست کشیده و به رغم سپری شدن دوران زندان هنوز مچ‌بند الکترونیکی بر پا دارد و تحت نظر است، دیدار می‌کند. کاترین دونوو که در ارتباط با شخصیت خودسر الکس کم‌تر توانسته بازی حسی ارایه دهد، در مواجهه با فواد لایه‌های بیش‌تری از شخصیت خود را به نمایش می‌گذارد. فوآد هم همان کسی است که در نهایت و بعد از تصمیم نهایی موریل، تصمیمی که خود او را نیز درگیر پریشانی می‌کند، به موریل پیشنهاد می‌دهد برای الکس نامه بنویسد.

آیا "وداع با شب" جامعه را به تلاش برای سخن گفتن با یکدیگر و خصوصا گوش دادن به کسانی که تجربه‌های تاریک‌شان را با ما در میان می‌گذارند دعوت نمی‌کند؟ آیا این همان راه‌حل نهایی کنار آمدن نه امنیتی که عمیق‌تر و در سطح انسانی با موضوع و رهایی از آن نیست؟

فیلم که از تلاش آندره تشینه برای نمایش داستانی متوازن و منصفانه درباره شخصیت‌های رادیکال داستان حکایت دارد (مانند نمایش مهربانی‌های لی‌لا در بیمارستان) اما در برخی صحنه‌ها به دام می‌افتد. اغراقآمیزترین مثال این‌که در یکی از صحنه‌ها خانواده فرانسوی موریل دور میز نشسته‌اند و جشنی خانوادگی دارند و مشغول نوشیدن و خنده و پس از آن رقص‌اند. صحنه‌های رقص خصوصا رقص دختر نوجوانی با بلوز باز با کات‌هایی در هم می‌آمیزد که در آن نشست رادیکال‌ها با شرکت الکس و لی‌لای با حجاب نیز نمایش داده می‌شوند. این صحنه‌ها چنان در تقابل با یکدیگرند که کم‌تر هنرمندانه به نظر می‌رسند.

در مقابل، اشاره دم‌دستی موریل به الکس در جایی که خودش می‌خواهد شراب بنوشد و به نوه مسلمان شده‌اش می‌گوید حیف که تو شراب نمی‌خوری، هوشمندانه‌تر عمق مشکل را نشان می‌دهد. در این جمله شاید بیش‌تر رویارویی دو فرهنگ نمایش داده شده است، طبیعی و نه با اغراق. هر کسی که کمی جامعه فرانسه را بشناسد می‌داند فرانسوی‌ها همان‌طور که به آن مشهورند برای شراب نوشیدن (مثل چای نوشیدن ایرانی‌ها) اهمیتی فراتر از نوشیدن یک نوشیدنی قائل‌اند و بجز مساله تولید انواع شراب، شراب نوشیدن در فرانسه یعنی نقطه‌ای مشترک برای صحبت داشتن که این نقطه مشترک دیگر بین موریل و الکس وجود ندارد.

فیلم "وداع با شب" محصول مشترک فرانسه و آلمان است و در کشوری ساخته می‌شود که با گذشت بیش از سه سال از حمله تروریستی پاریس با۱۳۰ کشته هنوز در آن وضعیت اضطراری حاکم است. کشوری که از آن زمان به بعد چندین بار مجددا طعم تلخ حملات تروریستی دیگری را چشیده است و کشوری که همانند آلمان همچنان با تهدید جذب افراد خصوصا جوانان سرخورده به گروه‌های رادیکال مواجهه است. به‌رغم  نظر نه چندان مثبت منتقدان خصوصا در مقایسه با فیلم "۱۷ ساله بودن" تشینه نسبت به "وداع با شب"، این فیلم واکاوی موضوعی با اهمیت برای امروز اروپاست.