به نام آزادی و رنگ و روغن

روز تأسیس "جمهوری فدرال آلمان"، ۶۰ سال پیش در ۱۶ سپتامبر سال ۱۹۴۹ در یکی از اطاق‌های ساختمان دولتی "خانه‌ی صدراعظم" در بادگودزبرگ شهر بن، بدون جشن و پایکوبی و موزیک برگزار شد. در این روز پائیزی تئودور هویس، رئیس جمهور وقت، گواهی صدراعظمی کنراد آدنائر را با لبخندی بی‌روح به او تحویل داد. در گزارش‌های این مراسم آمده است که بر لحظه‌ی تاریخی گذر کشور جنگ‌زده‌ی آلمان از دیکتاتوری به دموکراسی، فضایی خشک، بی‌هیجان و اداری حاکم بوده است. ورنر هلدت (Werner Heldt)، یکی از نقاشان معاصر آلمان که در سال‌های جنگ جهانی دوم از بیم نازی‌ها به جزیره‌ی مایورکا گریخت، این صحنه را در یکی از تابلوهای خود جاودانی کرده است. این اولین تابلویی است که در نمایشگاه بزرگ "۶۰ سال هنر و تاریخ جمهوری فدرال آلمان" در برلین، جلب نظر می‌کند. ۵۹ تابلوی دیگر، نام مشهورترین نقاشان آلمان را یدک می‌کشند: آلت‌هوف (Althoff)، بازلیتس (Baselitz)، بویز (Beuys)، والتر (Walther) و فرانتس ارهارد (Franz Erhard).

نقاشی و قانون اساسی

هیئت چهارنفره‌ی گزینش کارهای نقاشان معاصر آلمان، در انتخاب خود، شاخص دیگری را هم در نظر گرفته ‌است: اصل ۵ قانون اساسی آلمان که "آزادی هنر" در این کشور را تضمین می‌کند. به همین دلیل آثار نقاشانی که در این سال‌ها در "جمهوری دموکراتیک آلمان" زندگی و کار می‌کردند، از ابتدا از دور مسابقه خارج شده‌اند. یکی از اعضای هیئت داوران، والتر اسمرلینگ، استدلال می‌کند: «موضوع نمایشگاه، ۶۰ سال جمهوری فدرال آلمان است و نه ۴۰ سال جمهوری دموکراتیک. یعنی ۶۰ سال تاریخ اجرای اصل پنج قانون اساسی آلمان که در آلمان شرقی اعتباری نداشت.»

این استدلال خشم منتقدین به نحوه‌ی انتخاب آثار در این نمایشگاه را که از سوی صدراعظم آلمان، آنگلا مرکل، گشایش یافت، برانگیخته است. آنان معترضند، چون معتقدند که با این معیار هنرمندان آلمانی ساکن و تابع آلمان شرقی، از آن‌جا که فرصت شرکت در رقابت با همتایان ساکن و تابع آلمان غربی را نیافته‌اند، مورد "بی‌عنایتی" قرار گرفته‌اند.

فیلم کوتاه، تفسیری بر نقاشی

نمایشگاه "۶۰ سال هنر و تاریخ جمهوری فدرال آلمان"، تنها به نمایش تابلوهای نقاشی نمایندگان این هنر بسنده‌نکرده است. ۶۰ فیلم کوتاه درباره‌ی وضعیت سیاسی و اجتماعی مربوط به موضوعات تابلوها، بیننده را در درک مضامین آن‌ها همراهی می‌کنند. بدون این کمک تصویری، پی بردن به همه‌ی استعاره‌ها و اشاره‌های تجریدی هنرمندان دشوار است. مثلاً تابلویی از نقاش طنزگرای پاپ آرتی آلمان، زیگمار پولکه (Sigmar Polke). این تابلو زوج عاشق جوانی را نشان می‌دهد که عمداً به گونه‌ای ابتدایی و با دستی ناوارد تصویر شده‌اند. فیلم کوتاهی که در کنار تابلو نشان داده می‌شود، تابلوی این زوج عاشق را به عنوان اوج جنبش دانشجویی در سال ۱۹۶۷ تفسیر می‌کند.

آثار گویا، نماینده‌ی شش دهه‌‌

یکی دیگر از معیارهای گزینش آثار این ۶۰ نقاش، "گویایی این و آن اثر در نمایش وضعیت سیاسی و اجتماعی" این شش دهه است. مثلاً آثار نقاشانی چون والتر داهن (Walter Dahn) و یری دوکوپیل (Jeri Dokoupil)، به عنوان هنر نمایندگان دهه‌ی ۸۰ در این نمایشگاه حضور دارند. این هنرمندان هر دو، از جمله بنیادگذاران گروه "جوانان وحشی" بودند و در همین دهه، به عنوان "شاگردان با استعداد یوزف بویز" شهرتی به‌هم زدند. یری دوکوپیل، نقاش چک تباری‌است که در سال ۱۹۶۸به آلمان غربی گریخت و در کلن و فرانکفورت و نیویورک، در رشته‌ی هنرهای تجسمی تحصیل کرده است.

وضعیت دهه‌ی ۹۰ در اثری از ولفگانگ ماتیور (Wolfgang Mattheuer) بازتاب یافته است. ماتیور از جمله نقاشانی است که تحصیلات خود را در آلمان شرقی به پایان رساند و از جمله پایه‌گذاران"مکتب لایپزیک" است. در این مکتب علاوه بر سطح بالای تکنیک، تجزیه و تحلیل اجتماعی، بافت اصلی اثر را می‌سازد.

عکس‌های عکاس معروف آلمانی ولفگانگ تیلمن (Wolfgang Tillman) که در لندن زندگی می‌کند، نمایانگر وضعیت اجتماعی آلمان در آغاز قرن بیست و یکم است. سرزندگی، گذرا بودن و گونه‌گونی، شاخص‌هایی هستند که آثار این هنرمند ۴۱ ساله را مشخص می‌‌سازند.

غیبت زنان نقاش

بحث در رسانه‌های آلمان در این باره که آیا نمایشگاه "۶۰ سال هنر و تاریخ جمهوری فدرال آلمان"، واقعاً آئینه‌ی تمام نمای وضعیت سیاسی ـ اجتماعی این کشور در ۶ دهه‌ی گذشته است، هم‌چنان داغ است. همه‌ی آنان ولی بر سر یک نکته اتفاق نظر دارند: اغلب نقاشان زن ۶۰ سال‌گذشته‌ی این کشور، در این نمایشگاه غایبند.

FF/AH