تقابل سنت و مدرنیته در تئاتر ایران
۱۳۸۷ مهر ۱, دوشنبه
خانه تئاتر "روهر" آلمان، حدود ۳۰ سال پیش از دل تئاتر دولتی این کشور سر برآورد و تصمیم گرفت خارج از چارچوب‌های متداول تئاتر دولتی به فعالیت بپردازد. این خانه تئاتر در راستای فعالیت‌های بین‌المللی خود تا به امروز در ۳۴ کشور جهان به روی صحنه رفته میزبان گروههای نمایشی از بیش از ۴۰ کشور بوده است.
رابطه مداوم خانه تئاتر روهر با ایران، از حدود ۱۰ سال پیش و پس از سفر روبرتو چولی به تهران آغاز شد. چولی کارگردان ایتالیاییالاصل و یکی از پایه‌گذاران این خانه تئاتر است. چولی که خود در سالهای ۲۰۰۲ و ۲۰۰۳، نمایش "خانه برنارد آلبا" ، نوشته فدریکو گارسیا لورکا را در ایران با بازیگرهای ایرانی روی صحنه برده، برای حضور در جشنواره تئاتر فجر هم به ایران سفر می‌کند.
در چارچوب تبادل فرهنگی میان خانه تئانر روهر و ایران، هر سال گروههای نمایش ایرانی توسط چولی در جشنواره تئاتر فجر انتخاب شده و برای اجرای برنامه به آلمان دعوت می‌شوند. سال ۲۰۰۸ هم طبق روال گذشته، ۶ گروه نمایشی که در بیست‌وششمین جشنواره تئاتر فجر دستچین شده بودند، به آلمان آمدند. این نمایش‌ها عبارت بودند از حسن و دیو راه باریک پشت کوه، قربانی، کادنس، پینوکیو، آقا لیلا و ترمینال.
ایده راهنمای برنامه سال ۲۰۰۸ تئاتر روهر، "تقابل سنت و مدرنیته در تئاتر ایران" بود. البته این تقابل تنها مختص دنیای هنر یا تئاتر یا ویژۀ ایران نیست، بلکه ردپای آن در جامعه و حتی خانواده‌ها هم دیده می‌شود.
نمایش ایران: ترکیبی تنگاتنگ از سنت و مدرنیته
هلموت شفر ۵۶ ساله، از همکاران چولی و از بنیانگذاران خانه تئاتر روهر است. وی تضاد میان سنت و مدرنیته را زاییده پیشرفت‌های اجتماعی و تکنولوژیک زمان حاضر می‌داند که تمام مقوله‌ها از جمله هنر را در می‌نوردد.
شفر پیرامون مقوله سنت و مدرنیته در تئاتر ایران می‌گوید: «به نظرم نکته جالب در نمایش ایران این است که مرزبندی روشنی میان نمایش سنتی و مدرن وجود ندارد. در نمایش ایرانی، نمی‌توان به‌طور مشخص گفت که آیا یک نمایش سنتی، سنتی است یا صورتی از نمایش مدرن است که از دل سنت سر برآمده؟»
به اعتقاد شفر: «نمایش‌های ایرانی‌ای که عناصر زیبایی‌شناختی خود را از تئاتر غربی یا روسی می‌گیرند، را هم نمی‌توان به‌طور کامل دور از سنت‌ها دانست. نتیجه این‌که در تئاتر ایران، ترکیب تنگاتنگی از سنت و مدرنیته وجود دارد که دیدن آن بسیار شگفت‌انگیز است.»
روبرتو چولی ایران را کشوری با زیرساخت‌های بسیار ضعیف نمایش می‌داند، ولی شگفتی او در این است که در چنین فضای تهی از امکاناتی، گاه نمایش‌های برجسته‌ای تولید می‌شوند.
وی همسایگان عرب ایران، کشورهای همسایه شمالی، شرقی و ترکیه را کشورهایی می‌داند که هنوز مدرنیته را به هیچ‌عنوان در عرصه هنر تجربه نکرده‌اند، علیرغم این‌که مثلا ترکیه در زمینه سیاسی از پیشرفت قابل قبولی برخوردار بوده است. وی هم معتقد است که در نمایش ایران مرز مشخصی میان سنت و مدرنیته وجود ندارد. آنها البته تعزیه را از این قاعده مستثنی می‌دانند. گفتنی است که در ساله‌های گذشته، گروه‌هایی برای اجرای تعزیه هم به آلمان دعوت شده‌اند.
سیامک احصایی کارگردان ایرانی که نمایش "ترمینال" را به برنامه خانه تئاتر روهر آورده ، تأیید می‌کند که سنت و مدرنیته در تمام عرصه‌ها وجود دارند، اما اعتقادی به ترکیب این‌دو در واقعیت – به طور مشخص در نمایش ایران - ندارد. احصایی ترکیب سنت و مدرنیته را با «یکی‌کردن گذشته و آینده» مقایسه می‌کند.
مدرنیتۀ ایرانی
در اروپا مدرنیته از قرن ۱۹ و زیر تأثیر عوامل معینی حضور بارزی در عرصه هنر یافت. آیا می‌توان در هنر ایران و به‌طور مشخص تئاتر، هم چنین مرز مشخصی ترسیم کرد؟ نیما دهقان، کارگردان نمایش کادنس، معتقد است که در ایران دوران قاجار و جنبش مشروطه، سرآغازی برای ورود مفهوم مدرنیته به عرصه زندگی اجتماعی و البته به طبع آن هنر بودند.
البته طبیعتا "مدرنیته"ای که در دوران قاجار به ایران وارد شد را نمی‌توان با مدرنیتۀ هنر اروپایی مقایسه کرد. شاید بهتر باشد نام این مدرنیته را "جدایی از دوران به‌شدت سنتی" نامید. این نکته را هم نمی‌توان فراموش کرد که تئاتر در ایران هنری دولتی است که این خود عرصه را برای شکست و گسست عمیق و ناگهانی ارزش‌ها تنگ‌تر می‌کند.
روی هم رفته تمام کسانی که در مورد تئاتر ایران و اروپا نظر دادند، علیرغم اختلاف نظرهای کوچک، بر یک نکته اتفاق نظر داشتند و آن هم این‌که تئاتر ایران در سالهای اخیر پیشرفت قابل توجهی کرده، گرچه هنوز برای رسیدن به نقطه مطلوب راه طولانی‌ای در پیش دارد.
این افراد مقایسه تئاتر در ایران و اروپا را هم کاملا نادرست می‌دانند، چرا که اولا ایران از نظر اقتصادی و علمی و اجتماعی با کشورهای غربی فاصله داره؛ ثانیا امکانات تئاتر در ایران با غرب بسیار متفاوت است. علاوه بر این‌ها، سابقه تئاتر مدرن در اروپا بسیار طولانی‌تر و ریشه‌دار تر از سابقه مدرنیته در نمایش ایرانی است.