ثبت احوال ایران در پی "مهندسی نام‌گزینی"
۱۳۹۰ اسفند ۴, پنجشنبه
قانون ثبت احوال ایران در۲۰ آذر سال ۱۲۹۷ هجری شمسی به تصویب هیات وزیران رسیده و اداره سجل احوال با صدور اولین شناسنامه در تاریخ سوم دیماه ۱۲۹۷ در تهران شروع به‌کار کرده است. بنا بر اسناد موجود، نخستین شناسنامه اداره سجل احوال برای زنی به نام فاطمه ایرانی صادر شده است. طبق آمار، نام فاطمه همچنان پس از گذشت ۹۳ سال، نخستین نام انتخابی برای زنان ایرانی به شمار می‌رود.
پس از انقلاب اسلامی، قانون ثبت احوال ایران تغییراتی کرد و برخی وظایف و آیین‌نامه‌های آن در سال ۱۳۶۳ مورد بازنگری قرار گرفت. ماده ۲۰ این قانون، انتخاب نام را با اعلام کننده می‌داند اما تشخیص اسامی ممنوع را بر عهده شورایعالی ثبت احوال می‌گذارد.
این ممنوعیت دامنه‌ای نسبتا وسیع و قابل تفسیر دارد و از جمله نام‌هایی را در بر می‌‌گیرد که «موجب هتک حیثیت مقدسات اسلامی، عناوین و القاب و نام‌های زننده و مستهجن یا نام‌های نامتناسب با جنسیت فرد» می‌شوند. طبق همین ماده، ذکر سیادت در شناسنامه افرادی که پدر یا جد پدری سادات دارند الزامی است، مگر کسانی که خود را سید ندانند یا عدم سیادت آنان شرعا احراز شود. رعایت این ماده به ترکیبات نامتعارفی چون سید آبتین و النا سادات می‌انجامد.
انقلاب اسلامی بحث مجاز بودن یا ممنوعیت پاره‌ای نام‌ها در ایران را دامن زد. دهه شصت اوج سخت‌گیری سازمان ثبت احوال در پذیرش نام‌های عرفی و غیرمذهبی بود. روی دیگر سکه اما گرایش‌های مذهبی یا انقلابی بسیاری از والدین بود که نام‌هایی آرمانی یا ایدئولوژیک بر فرزندان خود گذاشتند. اما غالب این نام‌ها با تغییر دوران و تحولات اجتماعی پس از آن از پیام یا برازندگی خود تهی شدند.
برخی والدین به یاد دارند که برای صدور شناسنامه‌ای با نام ایرانی یا غیر مذهبی باید دلایلی "محکمه پسند" ارائه می‌کردند. ب. م که پسرش در سال ۱۳۶۴ به دنیا آمده، به دروغی اشاره می‌کند که از روی مصلحت به مامور ثبت احوال گفته است: « ما روی نام روشن توافق کرده بودیم اما مامور ثبت احوال با این اسم مخالف بود و اصرار داشت که اسم پسرم را رسول بگذاریم. سرانجام به شعبه دیگری رفتیم و گفتیم که یک آقای نورانی به خواب من آمد و گفت یک گوسفند قربانی کن و نام پسرت را روشن بگذار تا دلت و خانه‌ات روشن شود. اینجا پذیرفتند که برای پسرم شناسنامه صادر کنند.»
از دهه هفتاد به بعد، به‌تدریج سخت‌گیری‌ها و اعمال نفوذ ثبت احوال در نام‌گذاری نوزادان کمتر شد. هرچند نام‌های عرفی و ایرانی به مراتب ساده‌تر از قبل ثبت می‌شدند، اما در آمار این سازمان همواره تاکید شد که پنج نام موجود در صدر فهرست نوزادان دختر و پسر، اسامی مذهبی و قرآنی چون فاطمه، زهرا، علی، محمد و مهدی هستند.
فهرست ۵ هزار نفره اسامی مجاز
سازمان ثبت احوال کشور در سال ۱۳۸۹ دست به انتشار ۵ هزار نام مجاز برای پسران و دختران زد و هدف از این کار را سهولت صدور شناسنامه و کمک به والدین برای نام‌های مجاز خواند. در میان این اسامی غیرممنوعه، نام‌هایی چون ساتگین، شیلر، ورقا، وترا، مرام یا ماهنی برای دختران به چشم می‌خورد که برای بسیاری شهروندان بیگانه و غریب می‌نماید. هم‌چنین در میان اسامی پسران نام‌هایی چون باستان، باوند، بهستون، شاوندگ یا استوان دیده می‌شود که کمتر کسی از عهده تلفظ درست آن‌ها بر می‌آید.
سازمان ثبت احوال ایران هم‌چنین در سال ۱۳۸۹ برای اولین بار نشستی با نام "همایش مهندسی فرهنگ نام‌گزینی" برگزار کرد. محسن کرمی معاون حقوقی و سجلی این سازمان در نشست یادشده گفت: « از سال ۱۲۹۷ که سازمان ثبت احوال در کشور تاسیس شده، اکثر نام‌ها از ائمه معصومین الهام گرفته شده و شامل فاطمه و زهرا و علی و محمد می‌شود.»
کرمی افزود که در ۹ ماهه نخست سال ۸۹ اسامی انتخابی تغییر کرده که آن هم نشانگر علاقمندی ملت ایران به خاندان عصمت و طهارت است: «این اسامی در میان پسران عبارت از امیرعلی، ابوالفضل، امیرحسین، علی و امیرمحمد و در میان دختران عبارت از فاطمه، زهرا، ستایش، هستی و زینب است».
اما محسن اسماعیلی، مدیرکل اسناد هویتی سازمان ثبت احوال کشور در ۲۸ بهمن ۱۳۹۰ در دومین همایش "مهندسی فرهنگ نام‌گزینی" در اهواز از آمار بالای ثبت نام‌هایی چون باران، عسل، الینا، آرین، آرمین و آرش در سال ۱۳۸۹ خبر داد و این اسامی را خارج از "عرف مذهبی و اسلامی" و هشدار دهنده دانست. اسامی یاد شده در صدر ۵۰ نام انتخابی نخست برای نوزادان دختر و پسر قرار دارند.
نام‌گذاری‌های جهت‌دار یا نامتعارف
اسماعیلی تاکید کرد که وقایع تاریخی نقش مهمی در انتخاب نام ایرانیان دارند و در این خصوص از اسم "روح‌الله" نام برد که پس از انقلاب فراوان شد و به ۹ هزار تا ۲۰ هزار مورد در سال رسید. به گفته وی، نام "محمدرضا" (نام آخرین پادشاه ایران) نیز که پیش از انقلاب به وفور دیده می‌شد، پس از انقلاب کاهش بسیار یافته است.
برخلاف ادعای مدیرکل اسناد هویتی، طبق آمار سازمان ثبت احوال ایران، از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۹ نام روح‌الله در هیچیک از فهرست‌های ۵۰ نام برتر پسرانه نبوده است. اما نام محمدرضا در تمامی این ده سال در میان ۱۰ نام نخست فهرست به چشم خورده است.
مقامات اداره ثبت احوال هم‌چنین تاکید کرده‌اند که تمایل روزافزونی در میان خانواده‌ها برای استفاده از نام‌های دارای پیشوند "امیر" برای پسران به چشم می‌خورد. اسامی امیرحسین، امیرحسن، امیرمهدی، امیرعلی یا امیرپاشا در صدر جدول نام‌های نوزادان پسر ایرانی قرار دارد.
افزون بر این اداره ثبت احوال کشور فهرستی از اسامی نامانوس، عجیب یا زننده منتشرکرده که مربوط به متقاضیان تغییر نام است.
در این فهرست پسرانی با اسامی آرشیو، شفتالو، ببر، باقالی، مسکو، قسمت، گرگ آقا، زنگی، علاقه، فراموش یا بهداشت به چشم می‌خورند. نام‌های دخترانه نامتعارف، تحقیرآمیز و غریب نیز از پنبه، مفتول، کفتر، شربتی، خیار و پاکت شروع می‌شوند و به ارزان، لوله، لیاقت، حسرت، حضرت، ادامه و پوپول می‌رسند.
مهیندخت مصباح