جایزه­های ادبی و مشکل انتخاب کتاب برتر

از حدود 9 سال پیش نهادها و موسسه­های مختلفی گزینش بهترین­های ادبی سال را آغاز کردند. اهدای جایزه­های ادبی در دورانی که تیراژ کتاب با شتاب کاهش می­یابد نقشی مهم در برانگیختن توجه خوانندگان بالقوه دارد. در سال­های اخیر مهمترین جایزه­های مستقل ادبی با مشکلات فراوانی روبرو بوده­اند که امسال مشکل دیگری بر آن افزوده شده. سانسور کتاب و تاخیر در صدور مجوز از سوی وزارت ارشاد کار را به جایی رسانده که داوران بعضی از جایزه­ی مهم غیردولتی، قادر به انتخاب اثر برتر سال نشدند.

با محدود شدن فعالیت مطبوعات و سایتهای اینترنتی معتبر و پر خواننده جایزه­های ادبی یکی از مهمترین راه­های آشنایی خوانندگان با آثار جدید ادبی به شمار می­روند. در میان ده­ها جایزه­ی محلی و سراسری که از سوی نهادهای دولتی اهدا می­شوند، چند جایزه مستقل نیز وجود دارند که در میان خوانندگان ادبیات از اعتبار بیشتری برخوردارند. جایزه­های «مهرگان»، «نویسندگان و منتقدان مطبوعات» و بنیاد «هوشنگ گلشیری» از این جمله محسوب می­شوند. اهداکنندگان این سه جایزه به دلیل شرایطی که بر نشر و صدور مجوز کتاب حاکم است برای معرفی بهترین­های سال 86 با مشکل روبرو شده­اند.

به تناقض‌ افتادن اهداکنندگان جایزه­های ادبی

برنامه­ی اغلب جایزه­های ادبی بررسی کیفیت کتابهای منتشر شده در هر سال نسبت به یکدیگر، و انتخاب و معرفی بهترین­های همان سال اعلام شده است. به این ترتیب حتا اگر دو کتاب متوسط نیز به مرحله پایانی داوری رسیده باشد باید بتوان یکی را به عنوان برترین کتاب سال برگزید. با این همه کاهش تعداد آثار ادبی با کیفیت، و افزایش تعداد آثاری که پشت سد سانسور مانده­اند داوران را مجبور می­کند از معرفی کتابی که ممکن است در قیاس با دیگر کتابها «بهتر»، اما با معیارهای آنها «خوب» محسوب نمی­شود پرهیز کنند. تقدیر از نویسنده به جای اهدای جایزه، انتخاب دو یا سه کتاب با هم یا اعلام نکردن نام هیچ یک از کتابها، اقدامهایی است که داوران در اینگونه موارد انجام داده­اند. این وضعیت به ویژه در سه سال گذشته بحث تغییر روش در اهدای جایزه­های ادبی را به طور جدی مطرح کرده است. بسیاری از منتقدان ادبی معتقدند برای اهدای جایزه به یک کتاب برتری نسبی در قیاس با اثار منتشر شده­ی هر سال کافی نیست و کتاب برگزیده باید اثری با ویژگی­های قابل دفاع باشد.

اهدای جایزه، بی­عدالتی در حق کتابهای منتشر نشده

جایزه مهرگان یکی از قدیمی­ترین جایزه‌های مستقل است که از نه سال پیش کار خود را اغاز کرد. اهداکنندگان این جایزه پانزدهم مهرماه 87 با صدور بیانیه­ای اعلام کردند هیئت امنای این نهاد پس از بررسی اثار فرستاده شده از سوی نویسندگان و ناشران «به شرایط مطلوب و مناسب برای برگزاری جایزه در سال جاری دست نیافته است.» این آثار 20 رمان و 25 مجموعه داستان منتشر شده در سال 86 بودند. دبیر این جایزه فتح­الله بی­نیاز، از تعداد کم اثار منتشر شده گلایه کرد و اهدای جایزه را بی­عدالتی در حق کسانی خواند که کتابشان در انتظار صدور مجوز نشر مانده است. در بیانیه­ی هیات امنای مهرگان تکلیف این جایزه در سال آینده نیز مبهم به نظر می­رسد. در این بیانیه تاکید شده «­چنانچه تولید و نشر آثار ادبی و علمی در سال آینده رونق گیرد» داوران جایزه مهرگان کتابهای منتشر شده در سالهای 86 و 87 را با هم ارزیابی خواهند کرد.

افق مه­گرفته­ی آینده­ی کتاب

«نویسندگان و منتقدان مطبوعات» نیز مانند «مهرگان» از نه سال پیش برترین رمان­ها و مجموعه داستانهای هر سال را معرفی می­کنند. آذر ماه 86، هیات داوران این جایزه، سال 85 را سال «بد» ادبیات داستانی نامیدند. یکی از داوران، محمد حسن شهسواری به کاهش شدید انتشار آثار ادبی اشاره کرد و گفت «در سال ۸۲، ۵۰۰ اثر داستانی چاپ شد و در مجموع ۳۰۰ اثر برای داوران ارسال شد، در حالی که امسال کمتر از ۵۰ مجموعه داستان به مرحله داوری راه یافت.» تعداد کتابهای راه یافته به مرحله داوری این جایزه امسال کمتر از 40 عنوان بوده است. داوران جایزه «نویسندگان و منقدان مطبوعات» در بیانیه­ی سال پیش از ادامه­ی رکود در نشر آثار ادبی سخن گفتند و نوشتند «برای آینده افقی مه­زده را متصوریم.» دبیر جایزه، احمد غلامی، نهم آذر ماه با اشاره به این که «معیار سنجش ما بررسی آثار در همان سال انتشارش است» در گفتگو با ایسنا ابراز امیدواری می­کند برگزیدگان منتقدان مطبوعات در هفته­ی پایانی همان ماه معرفی شوند. این کار با سپری شدن هفته­ی اول بهمن نیز انجام نشد. گفته می­شود داوران این جایزه لااقل بر سر انتخاب بهترین مجموعه داستان سال با مشکل روبرو بوده­اند.

امسال رقابت واقعی در میان نیست

طولانی شدن کتابها و بحث­های موافق و مخالف در مورد دادن یا ندادن جایزه به بنیاد هوشنگ گلشیری نیز رسیده است. این بنیاد که جایزه­ی خود را معمولا آذر ماه اهدا می­کرد سال گذشته به دلیل مشکلاتی که برای پیدا کردن سالن برگزاری مراسم داشت، معرفی برگزیدگان خود را به دیماه موکول کرد. نسترن موسوی دبیر جایزه سال پیش در گزارشی از روند کار گروه داوری گفت «بنیاد گلشیری برای بررسیِ کتاب­ها و انتخاب آثار برجسته با محدودیت بی­اندازه­ای روبه­روست.» او با اشاره به وضعیت دشوار کسب مجوز نشر و اندک بودن عنوانهای منتشر شده در سال 85 می­افزاید «اگر شرایط همین­طور ادامه یابد، شاید دیگر رقابتی درمیان نباشد تا بخواهیم سال آینده مراسمِ جایزه­ای برگزار کنیم.» این پیش­بینی که بی شباهت با تصویر «افق مه­زده­»ی منتقدان مطبوعات نبود امسال به واقعیت درآمد. بنیاد هوشنگ گلشیری در بیانیه­ای که صبح چهارشنبه، نهم بهمن ماه انتشار یافت از تصمیم داوران مبنی بر خودداری از اعلام برندگانی برای هشتمین دوره­ی جایزه­ی گلشیری خبر می­دهد. هیات داوران سیاست­های فرهنگی موجود و «تغییر هر روزه­ی قوانین مربوط به نشر کتاب و اتکا به سلیقه­های فردی» را از عوامل «در جا زدن در افکار، ایده­ها و شکل­های عادت­شده، و عدم جسارت برای ورود به عرصه­های کمتر تجربه شده» در اثار ادبی و «آسان­گیری ناشران در انتخاب کتاب» عنوان کرده­اند.

آینده­ی ناروشن جایزه­های ادبی

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به عنوان متولی امور نشر از زمان روی کار آمدن دولت نهم سیاست­های سختگیرانه‌تری نسبت به دوره­های قبل در پیش گرفته است. این وزارتخانه نه تنها به سیاست­های دولتهای قبلی به دیده­ی انتقاد می­نگرد که گاهی با تصمیم­های خود نیز در تعارض قرار می­گیرد. لغو مجوز بسیاری از کتابهایی که قبلا مجوز نشر داشتند اکنون به جلوگیری از کتاب‌هایی کشیده که با مجوز همین وزارتخانه منتشر شده­اند. دو اثر برندۀ دورۀ هفتم جایزۀ هوشنگ گلشیری رمان‌های «عقرب روی پله­های راه آهن اندیمشک» نوشتـه­ی حسین مرتضائیان آبکنار و «سالمرگی» نوشتـه­ی اصغر الهی که در سال 85 منتشر شده­اند برای گرفتن اجازه چاپ مجدد دچار مشکل هستند.

«تعداد کم کتاب بهانه است»‌

معاون امور فرهنگی وزارت ارشاد در ماه­های گذشته چند بار برخی از جایزه­های غیر دولتی ادبی را متهم کرده، منابع تامین بودجه­شان مشخص نیست و دایره­ی انتخاب خود را تنگ می­کنند. محسن پرویز بدون نام بردن از یک جایزه­ی خاص می­گوید بعضی از آنها قبلا به طور سری و محرمانه از بودجه­ی عمومی بهره­مند بوده­اند و حالا که این امکان از بین رفته برای برگزار نکردن برنامه­شان تعداد کم کتاب را بهانه می­کنند. بسیاری از جایزه­های غیردولتی، مانند سه جایزه­ی یادشده، معمولا یاوران و پشتیبانان مالی خود را در بیانیه­هیشان معرفی می­کنند. اما مسئله مهمتر این است که حتا اگر اهداکنندگان این جایزه­ها به دلیل اعمال یک سلیقه­ی خاص یا تنگ نظری، فقط به تعداد معدودی کتاب بپردازند، این اثار در نهایت از فیلتر وزارت ارشاد گذشته­اند و مجوز نشر دریافت کرده­اند. با این همه مسئله طولانی شدن زمان بررسی و صدور مجوز کتاب، به ویژه اثار ادبی، واقعیتی است که حتا مسئولان نیز به ان اعتراف می-کنند.

بحث­هایی که تازه آغاز شده

ظاهرا وزارت ارشاد دولت نهم معتقد است در دوره­های قبلی، کتابهای بسیاری مجوز گرفته­اند که غیرقابل انتشار بوده‌اند. اکنون مسئولان سعی می­کنند با وسواس و دقت بیشتر جلوی انتشار کتابهایی را که با معیارهای این وزارتخانه همخوان نیست بگیرند. شمار بسیاری از منتقدان و داوران جایزه­های ادبی می­گویند تشدید این رویکرد در سه سال گذشته، به مانعی جدی در برابر خلق یا انتشار ادبیات داستانی جدی و نخبه منجر شده است. به اعتقاد اینان رفته رفته نویسندگان این نوع ادبیات یا از ارائه کتاب خود به ناشر امتناع می­کنند یا به سوی نوشتن کتابهای بی­خطر و عامه­پسند سوق می­یابند. با این همه کم نیستند کسانی که معتقدند انتخاب نکردن کتاب برتر سال می­تواند جفا به اثار با ارزشی باشد که با همه­ی دشواریها نوشته شده و از سد سانسور گذشته­اند. این بحثی است که در محافل ادبی زیاد شنیده می­شود. از سوی دیگر هستند کسانی که می­گویند عدم اهدای جایزه بیش از آنکه کیفیت اثار منتشر شده را زیر سوال ببرد، اعتراض به سانسور و ندادن مجوز به کتابهایی است که می­توانستند با کتابهای موجود رقابت کنند. حسن بنی عامری که رمان­اش «فرشته­ها بوی پرتقال می­دهند» سال گذشته جایزه­ی نویسندگان و منتقدان مطبوعات را گرفت فروتنانه می­گوید: «در واقع برنده شدن من به خاطر این بود که بسیاری دیگر از آثار مجوز نشر نگرفته­اند.»