سهم واقعی ایران از دریای خزر • مصاحبه
۱۳۸۶ بهمن ۱, دوشنبه
اخیرا منوچهر متکی، وزیر امور خارجه ایران برای نخستین بار درباره سهم ایران از دریای خزر عنوان کرد که «بهره برداری ایران از دریای خزر هرگز حتی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی از یازده و سه درصد فراتر نرفته است.»
متکی طرح ۵۰ درصدی از سهم ایران را "غیرمنطقی" خواند. اظهارات متکی مورد توجه و استقبال کشورهای همجوار دریای خزر قرار گرفت و این فکر را تقویت کرد که ایران در سیاست دریای خزر خود تجدید نظر کرده و به سهم پیشنهادی همسایه‌های شمالی رضایت داده است.
اظهارات متکی برای دولت محمود احمدی نژاد مشکلات فراوانی را ببار آورد و بحث جدیدی را درباره "حداقل و حداکثر" سهم ایران در دریای خزر به دنبال داشت. حداکثر سهم ایران در دریا ۵۰ درصد و حداقل یازده و سه درصد عنوان می‌شود. حال سهم واقعی ایران از این دریا تا چه اندازه هست؟ به اعتقاد دکتر هومن پیمانی، کارشناس ایرانی در امور آسیای مرکزی و قفقاز، اظهارات منوچهر متکی با سیاست‌های ایران در خزر مغایرت دارد.
دویچه وله: رژیم حقوقی دریای خزر تا به حال لاینحل مانده و این یکی از مشکلاتی است که ایران و کشورهای حاشیه خزر دارند، بنظر شما این قضیه در حال حاضر چگونه است؟ چون گفته می‌شود، آقای منوچهر متکی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ادعا کرده که سهم ایران کمتر از آن سهمی خواهد بود که پیش از این مطرح کرده بودند، و حتی صحبت از ۱۱ درصد می‌شود، به نظر شما سهم ایران از دریای خزر چقدر هست و آیا آن چیزی که متکی مطرح می‌کند با سیاست خارجی ایران مطابقت دارد؟
هومن پیمانی: نه با سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران مطابقت دارد و نه با واقعیت‌های تاریخی و منافع درازمدت ایران همخوانی دارد. تا آنجا که مربوط به حقوق بین الملل می‌شود، دریای خزر دریاچه هست و در زمینه تقسیم آن قوانینی که درباره "آبهای باز" رایج هست، نمی‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد. طبق قوانین بین المللی که از اواسط دهه ۸۰ میلادی تائید شده، در مورد تقسیم آبروهای بین المللی و یا آبروهائی که در بین دو یا چند کشور قرار دارند، بطوریکه آبهای بسته حساب می‌شوند، توافق طرفین یعنی کشورهای حاشیه‌ای هست که می‌تواند درمورد تقسیم آن مورد نظر قرار بگیرد و سایر قوانین بین المللی هیچگونه تاثیری ندارند.
دویچه وله: ولی این نظر تا به حال موفق نبوده و رژیم حقوقی دریای خزر تابحال لاینخل مانده است. آیا بنظر شما بهتر نیست که ایران یک راه حل اساسی با موافقت کشورهای همسایه این مسئله را مطرح بکند و الآن که وزیر امورخارجه ایران سهم کمتری را مطرح کرده، آیا این به نظر شما بدست آوردن رضایت کشورهای همسایه ایران نیست؟
هومن پیمانی: من فکر نمی‌کنم که این سیاست درستی باشد. تا آنجه که مربوط به قوانین بین المللی و اتحاد جماهیر شوروی سابق می‌شود، تقسیم دریا بر مبنای پنجاه – پنجاه بود. پس از فروپاشی شوروی درست است که کشورهایی که قبلا کشورهای تشکیل دهنده اتحاد جماهیر شوروی بودند به چهار کشور تبدیل شدند و الآن ۵ کشور ساحل مشترک با دریای خزر دارند ولی تا آنجا که مربوط به قوانین می‌شود کماکان آن سهمیه پنجاه درصد می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد. اما در عمل بخاطر اینکه ۴ کشور حاشیه‌ای نخواستند طبق آن قوانین پیش بروند و هر کدام ادعای مالکیت آبهای ساحلی خودشان را کردند در عمل یک سیاست موفقی نبوده و ایران پس از سال‌ها مقاومت در مقابل آنها بالاخره یک نوع تقسیم بندی جدید را قبول کرد و آنهم تقسیم آبهای دریای خزر بر مبنای مساوی یعنی تقسیم بر پنج که هر کشوری باید سهیم ۲۰ درصدی داشته باشد.
دویچه وله: ولی با این نظر ایران کشورهای همسایه شمالی بویژه ترکمنستان و آذربایجان با این نظر ایران مخالف هستند و در شرایطی که ایران در حال حاضر بسر می‌برد و فشاری که غرب به ایران می‌آورد، آیا این امکان وجود دارد که وزیر امور خارجه ایران این نظر را برای تفاهم با همسایگان شمالی کشور مطرح کرده باشد؟
هومن پیمانی: اگر ایشان واقعا این حرف را زده باشند به نظر من اشتباه محظ است هم از نظر منافع درازمدت ایران و هم از نظر سیاست کوتاه‌مدت در مورد بهبود روابط با کشورهای همسایه. ایران و کشورهای نظیر ترکمنستان و آذربایجان بخاطر هزار و یک دلیل منافع مشترک دارند و ایران به عنوان قدرت منطقه‌ای نیاز به دادن چنین آوانس‌هائی به هیچ کشوری ندارد. بخصوص در شرایط کنونی که در موضع ضعف در عرصه جهانی قرار گرفته. اصولا تصمیم‌گیری در اینم ورد و اینکه ایران قبول بخواهد بکند که سهم کمتری را از آنچه که خودش آن را مطرح کرده داشته باشد نه با عقل و منطق جور در می‌آید و نه با منافع درازمدت و کوتاه مدت. اگر واقعا ایشان چنین مطلبی را مطرح کرده باشند و نظر ایشان بطور اشتباه منتشر نشده باشد، صرفا یک نظر شخصی می‌تواند باشد و نمی‌تواند تعیین کننده خط و مشی ایران در کوتاه مدت یا درازمدت باشد. آنطوریکه به نظر می‌آید سایر مقامات دولتی ایران آن را رد کردند که ایشان در خصوص کمتر از ۲۰ درصد سهم ایران تجدید نظر کرده باشند. من فکر نمی‌کنم بطور کلی این سیاست ایران باشد و بطور مشخص اگر به عنوان سیاست راه کاری برای گسترش روابط با کشورهای همسایه باشد کاملا اشتباه و نادرست است. من فکر نمی‌کنم تاثیر مثبتی در درازمدت در روابط ایران با این کشورها داشته باشد. با توجه به اینکه آن چیزی که حاصل این جریان خواهد بود از دست رفتن منافع ایران در دریای خزر که نه فقط شامل منافع اقتصادی است ، بلکه پیامدهای سیاسی هم برای ایران خواهد داشت.
مصاحبه‌گر: طاهر شیرمحمدی