سه هزار سال میراث فرهنگی در یک نمایشگاه
۱۳۸۹ تیر ۳, پنجشنبه
سیمای واقعی افغانستان بیش از ۳۵ سال است که در دود جنگ و غبار ویرانی پنهان مانده است. نمایشگاه بزرگی که از میراث فرهنگی دیرین این کشور فراهم آمده، نشان می‌دهد که افغانستان یکی از کانون‌های اصلی فرهنگ خاورزمین بوده است.
گذرگاه مهم "راه ابریشم" از سراسر خاک افغانستان عبور می‌کرد. این مهمترین شاهراه ارتباط تجاری و فرهنگی میان شرق و غرب از قلمرو هخامنشی و باختری و کوشانی و سلوکی و ساسانی می‌گذشت، و از اواخر عصر برنز (مفرغ) تا تمدن اسلامی بستر جریان‌های رنگارنگ فرهنگی‌بود. در این سرزمین از تلاقی فرهنگ‌های باختری، هندی، ایرانی و یونانی و اسلامی تمدنی پربار پدید آمده بود. مذاهب هلنی، زرتشتی، بودایی و هندو و اسلام رد پای خود را در این قلمرو باقی گذاشتند.
در قرن‌های اخیر در جریان آشوب‌ها و تلاطم‌ها و درگیری‌های قومی و مذهبی، بخش بزرگی از این میراث فرهنگی به غارت رفت یا در طول زمان به فراموشی افتاد. تنها در دوران معاصر بود که کاوشگران و باستان‌شناسان مسیر این تمدن را ردیابی کردند، وجوه چشمگیر آن را بازشناختند. موزه ملی کابل که در سال ۱۹۲۲ گشایش یافت، با حدود ۱۰۰ هزار قطعه، میراث تمدنی پرمایه را به جهان شناساند.
در نمایشگاهی که اینک از ذخایر موزه کابل فراهم آمده و راه کشورهای غربی را در پیش گرفته است، ۲۳۰ قطعه گزینه شده تا تمام جوانب این میراث گرانبها را در معرض دید قرار دهد. محور اصلی نمایشگاه جواهرات بازیافته در "طلاتپه" است که بر یکی از دستاوردهای گرانبهای باستان‌شناسی معاصر گواهی می‌دهد.
ذخایر گرانبهای "طلاتپه"
طلاتپه نام یک پایگاه باستانی در نزدیکی شهر شبرغان در شمال افغانستان است که کاوش آن در سال ۱۹۷۹ میلادی توسط گروهی از باستان‌شناسان افغان و روس به سرپرستی ویکتور ساریانیدی صورت گرفت.
گنجینهٔ طلاتپه مشتمل بر بیش از بيست هزار قطعه جواهر و زیورآلات، پارچه‌های زربفت و سکه‌های به جامانده از دوره‌های کوشانیان و اشکانیان است. طی حفاری از آرامگاه شش فرد مدفون (پنج زن و یک مرد)، ثروت سرشاری از جواهرات گرانبها به دست آمد که به همراه مردگان در قعر خاک خفته بود. پیشینهٔ این گنجینه به سده‌ی یکم پیش از میلاد می‌رسد. آرایه‌های بدست آمده شامل سکه‌ها، گردن‌بندهای تزئین شده با سنگ‌های گرانبها، کمربندها، نشانی‌های سلحشوری و چند تاج می‌باشد.
این ذخایر گرانبها هنوز به تمامی بازشناخته و رده‌بندی نشده بود که کشور در دورانی پرتلاطم فرو رفت که سال‌های طولانی مردم را از امنیت و آسایش محروم کرد. با ورود اتحاد شوروی (سابق) به افغانستان در سال ۱۹۷۹ سامانه‌ی اقتصادی و اجتماعی افغانستان فرو پاشید. حدود ده سال بعد با عقب‌نشینی نیروهای شوروی، کشور افغانستان بار دیگر در آشوب و هرج و مرج فرو رفت.
در آغاز سال ۱۹۹۲ گروه‌های مجاهدین بر قسمت اعظم خاک افغانستان حاکم شدند، اما جنگ‌سالاران به زودی با یکدیگر وارد جنگی بیرحمانه شدند که کشور را به ویرانه بدل کرد. در کوران جنگ و کشتار، عده‌ای از "مجاهدان افراطی" بر موزه کابل دست انداختند و به غارت آن پرداختند. آثار بسیاری ربوده شد، در خارج به فروش رسید و پول آن به جیب سودجویان رفت.
در مارس ۲۰۰۱ طالبان مجسمه‌های غول‌آسای بامیان را در میان بهت و خشم جهانیان ویران کردند. این تنها حرکتی نمادین بود برای هجوم وحشیانه‌ای که بر میراث فرهنگی چنگ انداخت، تا آنجا که نام حکومت بنیادگرایان را با خشونت و وحشت و جهالت درآمیخت. در این دوران افراد طالبان بیش از ۲۵۰۰ مجسمه را از موزه‌ها و پایگاه‌های تاریخی بیرون کشیدند و نابود کردند.
سرنوشت طلاتپه
گفته می‌شود که افراد طالبان از گنجینه‌ای که در "طلاتپه" یافت شده بود، اطلاع داشتند و آزمندانه به دنبال دستیابی به آن بودند. زمانی که کشور در جنگ داخلی می‌سوخت و حاکمیت وابسته به شوروی به فروپاشی نزدیک می‌شد، کارمندان موزه موفق شدند با فداکاری فراوان مجموعه‌ی ارزشمند طلاتپه را در خزانه بانک مرکزی در کاخ ریاست جمهوری در کابل مخفی کنند. گفته‌اند که نجیب‌الله آخرین رئیس دولت کمونیستی افغانستان به اجرای این طرح کمک کرده است.
تا چندین سال گمان می‌رفت که این مجموعه گرانبها طی جنگ و آشوب نابود شده است. برخی تصور می‌کردند که این گنجینه را سودجویان ذوب کرده و به صورت شمش طلا به خارج برده و فروخته‌اند. درحالیکه تنها کارمندان از خودگذشته‌ی موزه از محل آن باخبر بودند. عمر خان مسعودی، مدیر موزه ملی کابل می‌گوید: «ما این راز را دهها سال حفظ کردیم. مسئولان موزه و انستیتوی باستان شناسی افغانستان در برابر کنجکاوی‌ها همیشه جواب می‌دادند: ما خبر نداریم شاید از موزه به غارت رفته‌اند.»
در اکتبر ۲۰۰۳ دولت از رازی بزرگ پرده برداشت. طی اطلاعیه‌ای رسمی اعلام شد که گنجینه "طلاتپه" در خزانه بانک مرکزی از گزند حوادث مصون مانده است. در سال ۲۰۰۴ صندوق‌های خزانه در حضور هیئتی بین‌المللی گشوده شد. کارشناسان، از جمله ویکتور ساریاندینی، کاشف گنجینه "طلاتپه"، با شگفتی و شادی مطمئن شدند که گنجینه سالم مانده است.
بازیافته‌های باستانی از کاوش‌های نوین
آثار عرضه شده در نمایشگاه از چهار پروژه‌ی بزرگ حفاری گزینه شده است، به شرح زیر:
• حفریات تپه فولول
در ظروف طلا و نقره که در سال ۱۹۶۶ در این محل کشف شد، شناسه‌های روشنی از تمدن باختر (و مرکز آن بلخ) در شرق فلات ایران به دست آمد که قدمت آنها فزون بر دو هزار سال است.
• حفریات آی خانوم
جانشینان سلوکی اسکندر مقدونی پس از مرگ فاتح بزرگ در سال ۳۲۳ پیش از میلاد، شهری بزرگ مطابق الگوی شهرهای یونان باستان ساختند در نزدیکی آبادی کهنی که امروزه "آی خانوم" (بانوی ماه) خوانده می‌شود. در این حفریات بیشتر جلوه‌های هلنی، تلفیقی از میراث یونانی با تأثرات شرقی، دیده می‌شود.
• حفریات بگرام
حفریات بگرام به دوران سلسله کوشانی برمی‌گردد که پادشاهی آنها در قرن اول تا آغاز قرن دوم میلادی در شمال شرقی افغانستان امروز مستقر بود. کوشانی‌ها بر قلمروی وسیع از آسیای مرکزی تا شمال هند حکومت می‌راندند. آثار به جا مانده از این تمدن، به ویژه جام‌های بلورین و ظروف شیشه‌ای بر هنری غنی و تلفیقی دلالت دارد، از آمیزش عناصر یونانی و رومی با بنمایه‌های هندی و چینی.
موزه ملی کابل تا کنون با سعی و جدیت فراوان از این آثار نگه‌داری کرده و در آینده نیز مسئولیت حفظ و معرفی این میراث را به عهده دارد. عمر سلطان، معاون وزیر فرهنگ افغانستان انکار نمی‌کند که در آینده نیز ممکن است بلاهای مشابهی میراث باستانی کشور را تهدید کند، اما این مقام مسئول اطمینان می‌دهد که این ذخایر فرهنگی همچنان از سوانح روزگار در امان بماند:
«ما این راز را ۳۰ سال تمام مخفی نگاه داشتیم و هیچکس از محل گنج باخبر نشد، بنابرین در آینده هم از آن مواظبت خواهیم کرد. در افغانستان هنوز چیزهای زیادی هست که در محلی امن نگه‌داری می‌شود.»
نمایشگاه بین‌المللی "گنج‌های نجات‌یافته‌ی افغانستان" که پس از چند موزه‌ی بزرگ، اینک به آلمان رسیده، تا ۳ اکتبر امسال در موزه هنری شهر بن دایر است.
علی امینی
تحریریه: رضا نیکجو