سینماگری که طنین "طبل حلبی"‌اش جهانی شد

در میان پایه‌گذاران سینمای نوی آلمان، فولکر شلوندورف جهانی‌ترین موقعیت را داشته است. او در کشورهای گوناگون جهان از فرانسه و آمریکا تا لبنان و قزاقستان فیلم ساخته، هم به عنوان فیلم‌ساز و هم به عنوان کارشناس و مجری طرح‌های سینمایی با زیر و بم تحولات در چهارگوشه جهان آشنایی نزدیک دارد. ۳۱ مارس ۲۰۱۴ مصادف است با هفتاد و پنجمین سالگرد تولد این سینماگر برجسته‌ی آلمانی.

شلوندورف را می‌توان از فرزندان عصر فاجعه‌بار آلمان دانست. او در آستانه جنگ جهانی دوم (سال ۱۹۳۹) در شهر ویس‌بادن به دنیا آمد. تنها پنج سال داشت که مادرش در بمباران هوایی شهر جان باخت. او و دو برادرش در شرایط دشوار پس از جنگ بزرگ شدند. شلوندورف در شانزده سالگی به فرانسه اعزام شد و در یک مدرسه شبانه‌روزی اقامت گزید. صحنه‌ای از فیلم "عشق سوان" که اقتباسی است ادبی از رمان معروف مارسل پروست.

در ده سال بعد که نخست در شهرستان و سپس در پاریس به زندگی و تحصیل پرداخت، هم با فرهنگ فرانسه آشنایی عمیق پیدا کرد و هم عشقی پرشور به سینما در دلش پرورش یافت. در این سال‌ها سینمای فرانسه تحولی بنیادین از سر می‌گذراند و بستر آخرین نوآوری‌ها در هنر هفتم به شمار می‌رفت. جریان "موج نو" از آغاز دهه ۱۹۶۰ سرزندگی و جوانی را به سینما برگردانده بود. صحنه‌ای از فیلم "پالمتو"محصول سال ۱۹۹۸.

شلوندورف در رشته حقوق به تحصیل پرداخت، اما این سینما بود که ذهن و جان او را تصرف کرده بود و او جز ورود به سینما فکر و ذکری نداشت. بخت با او یار بود و با وساطت دوست همکلاسش با محیط سینمایی فرانسه تماس برقرار کرد و به کار عملی در سینما روی آورد. هنوز بسیار جوان بود که زیر دست سینماگران صاحب‌نامی مانند لویی مال، آلن رنه و ژان پیر ملویل به کارآموزی پرداخت. صحنه‌ای از فیلم "سکوت پس از شلیک گلوله".

"سینمای نوی آلمان" در نیمه دهه ۱۹۶۰ با انتشار یک بیانیه انقلابی توسط استعدادهای جوانی مانند راینر ورنر فاس‌بیندر، ورنر هرتسوگ، ويم وندرس، الکساندر کلوگه و فولکر شلوندورف شکل گرفت. این جنبش پیش از هر چیز گسستی بنیادین بود با خط رایج سینمای آلمان که سست و بی‌هويت بود و در ساختار فرهنگی جامعه نقش چندانی نداشت. این سینما سرشتی تجاری و عامه‌پسند داشت و هنوز جهانی نشده بود.

هنگامیکه شلوندورف در نیمه دهه ۱۹۶۰ از فرانسه برای کار به میهن خود آلمان برگشت، کوله باری از شناخت و آزمون سینمایی با خود داشت. او برای اولین فیلم سینمایی خود یک اثر شناخته‌شده‌ی ادبی را انتخاب کرد: "آشفتگی‌های تورلس جوان" از روبرت موزیل نویسنده نامی اتریشی. صحنه‌ای از فیلم "آشفتگی‌های تورلس جوان" با بازیگری مایتو کاریئر.

"آشفتگی‌های تورلس جوان" محصول سال ۱۹۶۶ به عنوان یکی از سنگ بناهای سینمای نوی آلمان شناخته شد و راه شلوندورف را در سینمای میهن‌اش هموار کرد. پس از این فیلم شلوندورف چند فیلم دیگر ساخت که کمابیش توجه منتقدان و سینمادوستان را جلب کردند.

موفقیت و درخشش واقعی فولکر شلوندورف اما با فیلم "آبروی از دست رفته کاترینا بلوم" بر پایه رمان سیاسی معروف هاینریش بل به دست آمد. او در این فیلم که جنجال زیادی در آلمان فدرال برانگیخت، دید عمیق سینمایی را با تعهد سیاسی همراه کرده است. صحنه‌ای از "آبروی از دست رفته‌ی کاتارینا بلوم" با بازیگری آنگلا وینکلر (چپ در تصویر).

گرایش شلوندورف به اقتباس سینمایی از آثار معروف ادبی در سال‌های بعد نیز باقی ماند و یکی از شاخص‌های کار هنری او شد. او در طول سال‌ها آثاری از برخی مهمترین نویسندگان جهان را به روی پرده آورد: مارسل پروست، هاینریش بل، گونتر گراس، ماکس فریش، آرتور میلر و.... صحنه‌ای از فیلم "هومو فابر" با بازیگری سم شپارد که بر اساس رمان هم‌نام و معروف ماکس فریش ساخته شده است.

شهرت و اعتبار جهانی فولکر شلوندورف با فیلم "طبل حلبی" بر پایه رمان پرآوازه‌ی گونتر گراس تثبیت شد. فیلم "طبل حلبی" که بسیاری از منتقدان هنوز آن را بهترین فیلم شلوندورف می‌دانند، نه تنها یکی از معتبرترین جوایز جهانی، یعنی جایزه نخل طلایی جشنواره سینمایی کن را برنده شد، بلکه در سال ۱۹۸۰ نخستین جایزه اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان را برای سینمای آلمان به ارمغان آورد. صحنه‌ای از فیلم "طبل حلبی".

شلوندورف در کتاب خاطراتش بخشی از یادداشت‌های روزانه خود در جریان تولید این فیلم را نقل کرده است. نکته جالب آنست که خواننده در‌می‌یابد روند دشوار و طولانی تولید یک فیلم تا چه حد می‌تواند با محصول نهایی متفاوت باشد. او دایم از نمودها و عناصر پراکنده و آشفته در زمان تولید "طبل حلبی" شکوه می‌کند و نگرانی خود را از گم شدن انسجام فیلم باز‌می‌گوید، درحالی‌که فیلم نهایی از پیوند درونی مناسبی برخوردار است.

شلوندورف در سال ۱۹۸۱ در گرماگرم جنگ داخلی لبنان، فیلم "تقلب" را در بیروت با هنرنمایی دو هنرپیشه بزرگ برونو گانس و هانا شیگولا کارگردانی کرد. این فیلم که بر پایه داستانی از نیکلاس بورن ساخته شده، یکی از اسناد نادر جنگ داخلی لبنان است، که بیرحمی و در عین حال پوچی و بیهودگی جنگ را نشان می‌دهد. صحنه‌ای از فیلم "تقلب" با بازیگری برونو گانتس.

درباره دشواری کار در کشوری جنگزده، شلوندورف در کتاب توضیح می‌دهد که با وساطت یوسف شاهین سینماگر نامی مصری که به تازگی درگذشت، موفق شده بود از یاسر عرفات، رهبر پیشین "سازمان آزادیبخش فلسطین" برای فیلم‌برداری در بیروت جواز مخصوص بگیرد.

موفقیت این فیلم‌ها راه شلوندورف را برای رسیدن به هالیوود باز کرد. کمابیش به موازات ویم وندرس، او نیز شانس خود را در سینمای حرفه‌ای آمریکا امتحان کرد. حاصل اقامت چندساله او در آمریکا دو فیلم بود که به کارنامه سینمایی او چیز زیادی اضافه نمی‌کند: "مرگ یک پیشه‌ور" (۱۹۸۵) بر پایه نمایشنامه معروف آرتور میلر، با بازیگری داستین هافمن (تصویر) و "قیام پیرمردان" (۱۹۸۷) با بازی ریچارد ویدمارک.

زندگی شلوندورف یکسره در پرتو سینما شکل گرفته و از سینما معنا و جهت یافته است. او تنها فیلمساز نیست، بلکه سینمادوستی پاکباخته است که فیلم‌سازی را نه از کتاب و مدرسه، بلکه در سالن سینما و سر صحنه آموخته است. افزون بر این او به تکامل سینمای آلمان توجهی خاص داشته و برای پیشرفت و معرفی آن در صحنه جهانی تلاش کرده است.

شلوندورف در کتاب خاطرات خود به نام "نور، سایه و حرکت" علاوه بر ذکر خاطراتی از دوستان همکار خود مانند فاس‌بیندر، الکساندر کلوگه و ویم وندرس، با شور و شوق فراوان از دیدار و آشنایی خود با فریتس لانگ غول سینمای کلاسیک آلمان یاد می‌کند، و سرانجام از دوستی و معاشرت خود با بیلی وایلدر (راست در تصویر) که از آن مصاحبه‌ای درخشان به یادگار مانده است: "چگونه از پس این کار بر‌آمدید، آقای وایلدر؟"

زندگی فولکر شلوندورف چنان با زیر و بم سینمای آلمان پس از جنگ در آمیخته شده، که کتاب خاطرات او به روایت سیر سینمای نوی آلمان نزدیک می‌شود، روایتی که طبیعتا با دید شخصی و مهری بی‌پایان همراه است. البته وقایع پیش از جنگ جهانی دوم نیز مورد توجه او بوده است. صحنه‌ای از فیلم "دریا در بامداد" که به رویدادی تاریخی در دوران اشغال فرانسه توسط ارتش آلمان نازی‌ می‌پردازد.

فولکر شلوندورف را می‌توان هنرمندی دانست که از بزنگاه‌های اصلی تاریخ سینمای آلمان گذر کرده است. او با تلاش‌ها و فعالیت‌های سینمایی خود در سطح بین‌المللی به تعبیری به عنوان "سفیر سینمای آلمان" شناخته شده است.